दस्तावेज÷ओली–खनाल–नेपालको लेख/झापा आन्दोलन र माले धारको विकास

 २०२८ सालमा पूर्व कोशी प्रान्तीय कमिटीसग सम्बद्ध झापा जिल्ला कमिटीले विद्रोह गरी सशस्त्र संघर्ष गर्ने निर्णय गरेपछि त्यसले नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा गम्भीर हलचल ल्यायो । चिनिया सांस्कृतिक क्रान्ति र भारतको नक्सलवाडी आन्दोलनद्वारा पे्ररित क्रान्तिकारीद्वारा सञ्चालित वर्गशत्रु खतम कार्वाहीले दक्षिणपन्थी भड्काउबाट ग्रस्त नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा गम्भीर असर प¥यो । उग्रवामपन्थी दुस्साहसवादद्वारा प्रभावित त्यस आन्दोलनमाथि प्रतिक्रियावादीहरूद्वारा दमनचक्र चलाइयो । दर्जनौं व्यक्तिहरू गिरºतार भए, कयौं भारत प्रवास भाग्न बाध्य भए र कैयौंले भूमिगत रूपमा राजनैतिक कामलाई अघि बढाउने प्रयास गरे । झापा संघर्षमा संलग्न क्रान्तिकारीहरूको त्याग र बलिदानको पक्ष अत्यन्त अनुकरणीय रह्यो । नेपाली कांगे्रसका नेता विश्वेश्वर प्रसाद कोइरालाले समेत त्याग र बलिदानी भावनाको सम्मान गर्दै एउटा प्रसंगमा भनेका छन्– उनीहरूले आºनो सिद्धान्तप्रति जुन निष्ठा राख्दै आत्मबलिदान गरेका छन्, त्यसको राजनीतिक रूपबाट मूल्यांकन गरिनु पर्दछ । हाम्रा तरुणहरूले झापामा नक्सलाइट भनिने बामपन्थी विद्रोही युवकहरूले जसरी आºनो सिद्धान्तप्रति निष्ठावान हुदै आत्मबलिदान गरी निःस्वार्थ भावना देखाएका छन्, त्यसको अनुकरण गर्नु पर्दछ । क्रान्ति गर्न निश्चय नै त्याग र बलिदान चाहिन्छ ।

वास्तवमा झापा आन्दोलनको यस्तै त्याग र बलिदानी भावनाको पक्षले नेपालका परिवर्तनकामी जनता र क्रान्तिकारीहरूलाई प्रभावित ग¥यो र त्यो डढेलो भैंm दमन र उत्पीडनका वावजुद राष्ट्रव्यापी रूपमा पैmलिएर गयो । वास्तवमा झापा संघर्षबाट तयार भएको क्रान्तिकारी आधारको पृष्ठभूमिमा नै नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र सही माक्र्सवादी–लेनिनवादी क्रान्तिकारी धाराको विजारोपण भयो । २०३१ सालमा झापा जिल्ला कमिटी र नेपाल क्रान्तिकारी संगठन मोरङद्वारा चार वटा पूर्व सर्तहरूको आधारमा क्रान्तिकारी तथा क्रान्तिकारी समूहको समन्वयको निम्ति संयुक्त अपिल जारी गरियो । तिनै चार पूर्व शर्तसग सहमत क्रान्तिकारी समूह र व्यक्तिहरूद्वारा २०३२ साल जेष्ठ २४–२५ मा गुप्त सम्मेलन गरी अखिल नेपाल कम्युनिस्ट क्रान्तिकारी कोअर्डिशन कमिटी (माले) गठन गरियो । यसमा २०३४ भाद्र १४ मा मुक्तिमोर्चा, २०३५ भाद्र २६ मा क्रान्तिकारी कम्युनिस्ट संगठन समिति, गण्डकी र २०३५ मंसीर २७ मा दाङको सन्देश समूह सम्मिलित भए । यो भिन्न–भिन्न कम्युनिस्ट समूहको एकताले उग्रवामपन्थी कार्यदिशामा क्रमशः सुधार पनि ल्याउदै गयो। पुष ११, २०३५ मा को–अर्डिनेसन केन्द्रले एक सम्मेलन गरी नेकपा (माले) को स्थापना ग¥यो । त्यसपछि नेकपा (मा.ले.) मा नया क्रान्तिकारी समूहहरू एकताबद्ध हुने लहर नै चल्न थाल्यो । जसको परिणामस्वरूप नेकपा (माले) नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनको सर्वाधिक प्रभावशाली पार्टीका रूपमा विकास भयो ।

त्याग, बलिदान र उत्सर्गको ऐतिहासिक जगमा एकीकृत कम्युनिस्ट आन्दोलन

इतिहासमा कुनै यस्ता घटना हुन्छन्, जुन आकारले साना हुन्छन्, तर अजङ्गको परिणामका निम्ति आधारका रूपमा उपस्थित हुन्छन् । झापा विद्रोह– नेपाली राजनीतिमा, हो त्यस्तै घटनाका रूपमा स्थापित छ । राष्ट्रिय–अन्तर्राष्ट्रिय परिस्थितिअनुकूल बनिरहेको बेलामा राजाको प्रतिगामी कदमका विरुद्ध राष्ट्रव्यापी सङ्घर्षलाई तीब्र पार्नुपर्ने बेलामा, उदाउ“दै गरेको मध्यमवर्ग र शोषण–उत्पीडनबाट छटपटाइरहेको तल्लो वर्गले आफ्नो राजनीतिक नेतृत्व खोजिरहेको बेलामा त्यस्तो राजनीतिक संस्था नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी नै छिन्नभिन्नजस्तै रहेको अवस्थामा, शिर नै कमजोर बनेको अवस्थामा क्रान्तिकारी आशावादको झिल्कोका रूपमा नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनमा झापा सङ्घर्षलाई लिनसकिन्छ । उग्रवामपन्थी विचार सोहीअनुरूपको व्यवहार र संस्कृतिबाट निर्देशित भए तापनि त्यस विद्रोहले नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई नया“ ढंगले एकीकृत गर्ने काममा महŒवपूर्ण योगदान गरेको छ । 

वैचारिक र व्यवहारिक उग्रताको रूपान्तरण, खुला आत्मसमीक्षा र त्यसका निष्कर्षको ठोस कार्यान्वयन गर्ने क्रममा नै त्यो झिल्को देशव्यापी बन्न पुग्यो, त्यो खोला, नदी र समुद्र बन्दै आजको नेकपा (एमाले)का रूपमा स्थापित बन्न पुगेको छ । 

फागुन २१ शताब्दीयौंसम्म सम्झनुपर्ने दिन हो । जुन दिन झापा सङ्घर्षका अगुवाहरू रामनाथ दाहाल, नेत्र घिमिरे, कृष्ण कुइ“केल, वीरेन राजवंशी र नारायण श्रेष्ठलाई सुखानीको जङ्गलमा हत्या गरिएको थियो । हाम्रो इतिहासमा सुखानी, छिन्ताङ, पिस्कर, भीमान, दाङ, दासढुङ्गालगायतका दर्जनौं स्थानमा अग्रजहरूको रगतले निर्माण भएका उत्सर्ग–स्तम्भ रहेका छन् । हाम्रो आन्दोलनका पे्ररक र मार्गदर्शक ती बलिदानप्रति हामी उच्च सम्मान प्रकट गर्दछौं । ‘नवयुग’को यो अङ्क हामीले झापा आन्दोलनको चिरस्थायी गौरवगाथाका लागि समर्पित गरेका छौं । यसमा सुखानीदेखि सिंहदरबारसम्मको हाम्रो यात्रालाई विश्लेषण र चिरफार गर्ने कोसिस गरिएको छ । व्यक्तिहरूको आसन, जिम्मेवारी र भोगाइले प्रस्तुतिको जोड–कोणमा केही भिन्नता हुने भए तापनि विषयवस्तुको वस्तुनिष्ठ समीक्षा गर्नु र त्यसबाट सही शिक्षा ग्रहण गर्नु हाम्रो समान उद्देश्य रहेको छ ।

नेपाली जनताको सात दशक लामो लोकतान्त्रिक सङ्घर्षको परिणाम र संविधानसभाको अथक प्रयत्नपश्चात् २०७२ असोजमा नेपालको संविधान जारी भएको विदितै छ । संविधानसभाको अध्यक्षका रूपमा नेकपा (एमाले)का नेता सुवासचन्द्र नेम्वाङको कुशल नेतृत्व, मुख्य राजनीतिक शक्तिहरूलाई संविधानको पक्षमा उभ्याउन नेकपा (एमाले)ले निर्वाह गरेको भूमिकाको परिणाम अनेकौं प्रतिकूलताका बाबजुद संविधानसभाबाट नेपालको संविधान घोषणा हुन सम्भव भएको कुरा स्पष्टै छ । संविधान निर्माणको पृष्ठभूमिमा संविधान घोषणा हुन नदिन र संविधान जारी भएपछि त्यसलाई असफल पार्न देशभित्र र बाहिरबाट अनेकन् प्रयत्न भएको सबैलाई अवगतै छ । संविधान जारी भएकोमा धेरै मित्रराष्ट्रहरूले नेपालीहरूको नेतृत्व क्षमताको मुक्तकण्ठले प्रशंसा गरे, स्वागत र समर्थनमा वक्तव्यहरू जारी गरे । तर, हाम्रो छिमेकी देश भारतले नाकाबन्दीको ‘उपहार’ हामीलाई थोपरिदियो । असोज ६ गतेबाट सुरु भएको नाकाबन्दी करिब पा“च महिनासम्म जारी रह्यो । अहिले नाकाबन्दी हटेको भए तापनि आपूर्ति व्यवस्था अझै सहज भएको छैन । बहुसंख्यक तराईवासी जनता संविधानको पक्षमा छन् । तर संविधान घोषणा भएको खुशियालीमा उनीहरूले रमाउन पाएनन् । नेपालीहरूको आवाज र खुसीलाई जबर्जस्त रोक्ने काम गरियो । मधेसी मोर्चाको नाममा झन्डै आधा वर्ष तराई÷मधेसमा अशान्ति मच्चाइयो । देशलाई बन्धक बनाउने दुष्प्रयत्नहरू भए । यो सबै प्रतिकूल परिस्थितिलाई पार्टी र सरकारले सामना गर्नुप¥यो । 

त्यही प्रतिकूलतालाई अनुकूलतामा बदल्ने, नाकाबन्दीको बारेमा जनतालाई यथार्थ बुझाउने, संविधानका विशेषताको बारेमा बुझाउने, पार्टी, सरकार र संविधानप्रति छरिएका भ्रमलाई चिर्ने, राष्ट्रिय एकता निर्माण गर्ने, सामाजिक सद्भाव कायम गर्ने उद्देश्यका साथ मंसिर २१ र २२ गते चितवनको सौराहामा सम्पन्न नेकपा (एमाले)को विशेष राष्ट्रिय कार्यकर्ता भेलाले तीनमहिने विशेष अभियानको घोषणा गरेको थियो । 

‘संविधानको कार्यान्वयन र राष्ट्रिय एकता सुदृढीकरण अभियान–२०७२’ नामकरण गरिएको यस अभियानको नारा ‘संविधानको घोषणा ऐतिहासिक उपलब्धि ः अबको लक्ष्य राष्ट्रिय एकता सुदृढीकरण र देशको समृद्धि’ भन्ने तय गरिएको थियो । तराई–मधेसमा केन्द्रित गर्ने भनिएको भए पनि यो अभियानअन्तर्गत देशभरिकै पार्टी कमिटीहरू, जनवर्गीय तथा पेसागत सङ्घ÷सङ्गठनहरू, सम्पर्क कमिटी÷मञ्चहरूसमेत परिचालित भएका छन् । घनिभूत रूपमा आयोजना गरिएका भेला, बैठक, अन्तक्र्रिया र जनसभामार्फत संविधान, नाकाबन्दी, पार्टीका भावी योजना र कार्यक्रमका बारेमा स्पष्ट गर्ने काम भएको छ । तराई–मधेसलाई ‘बार्गेनिङ चिप्स’का रूपमा प्रयोग गर्ने, त्यस भू–भागलाई बन्धक बनाएर पार्टीहरूलाई प्रवेशमा रोक लगाउने, अन्ततः मधेस र पहाडको बीचमा विभाजन ल्याउने कुत्सित प्रयत्नहरूमाथि पार्टीको यो अभियानले धेरै हदसम्म चिरेर विजय प्राप्त गरेको छ । तराईवासी जनता र खासमा मधेसी समुदाय फेरि पनि नेकपा (एमाले)को न्यानो अ“गालोमा फर्किएका छन् । पार्टी फेरि गाउ“–बस्ती र झुपडीहरूमा पार्टी पुगेको छ । जनता र पार्टीबीचको सम्बन्धको कडी फेरि जोडिएको छ । जनता पार्टी खोज्दै आएका छन् । पार्टी जनता भेट्दै हि“डेको छ । टीकापुरबाट सुरु गरिएको साम्प्रदायिक तथा भौगोलिक विद्वेषमाथि सामाजिक सद्भाव र राष्ट्रिय एकताले विजय प्राप्त गरेको छ । विगत संविधानसभाको परिणामले मात्र होइन, यसबीचमा नेकपा (एमाले)ले कैलाली (अत्तरिया), कञ्चनपुर, नेपालगन्ज, बर्दिया (गुलरिया), भैरहवा, इटहरी, विराटनगर, रङ्गेलीलगायतका स्थानमा आयोजना गरेका जनसभामा देखिएको अपार सहभागिताले समेत जनता राजनीतिक दलहरूको पक्षमा, विशेषतः नेकपा (एमाले)को पक्षमा, नया“ संविधानको पक्षमा, सामाजिक सद््भाव र राष्ट्रिय एकताको पक्षमा, आर्थिक समृद्धि र विकसित नेपालको पक्षमा छन् भन्ने यथार्थको पुनर्पुष्टि गरेको छ । सुरुवातमा ढिलो भए पनि यो अभियानले राष्ट्रिय राजनीतिमा महŒवपूर्ण परिणामहरू दिन सफल भएको छ । यस अभियानको सफलताका निम्ति अहोरात्र खट्ने सिङ्गो पार्टीपङ्क्तिलाई ‘नवयुग परिवार’ हार्दिक बधाई ज्ञापन गर्दछौं ।

झापा सङ्घर्षदेखि सिंहदरबारसम्म

केपी शर्मा ओली

सहिद स्मृति दिवसको पूर्वसन्ध्यामा २०७२ साल फागुन १९ गते बसेको मन्त्रिपरिषद् बैठकबाट लोकतन्त्रका निम्ति जीवन उत्सर्ग गर्नुहुने २२ जना योद्धाहरूलाई विधिवत् सहिदको सम्मान प्रदान गर्ने निर्णय गरिएको छ । प्रातःस्मरणीय सहिदहरूलाई राज्यको तर्फबाट औपचारिक रूपमा सम्मान गर्ने निर्णय गरिरह“दा मलाई अत्यन्त गौरवानुभूति र जिम्मेवारीबोध भएको छ ।

नेपाल राज्यको निर्माण गर्न, बाह्य आक्रमण तथा हस्तक्षेपबाट यसको स्वतन्त्र अस्तित्व तथा सार्वभौमसत्ताको रक्षा गर्न तथा क्रान्तिकारी परिवर्तनका माध्यमबाट समाजलाई लोकतान्त्रिक, न्यायपूर्ण, समानतामूलक र समृद्ध बनाउन हाम्रो अग्रज पुस्ताले आफ्नो रगतपसिना खर्चेको थियो । उहा“हरूको त्यही योगदानका कारण आज नेपाल एउटा स्वतन्त्र राष्ट्रका रूपमा विश्व मानचित्रमा अस्तित्वमा छ र नेपाल लोकतान्त्रिक गणतन्त्रमा रूपान्तरित भएको छ । समाजमा जागरण र चेतनाको अभूतपूर्व विकास भएको छ । यसका लागि हामी सहिदहरूप्रति सधैंभरि कृतज्ञ र आभारी छौं । उहा“हरूप्रतिको उचित सम्मानले नै हामीलाई भविष्यतिर अगाडि बढ्न अभिप्रेरित गर्छ ।

नेपालको राष्ट्रिय राजनीतिमा झापा आन्दोलनको विशेष योगदान रहेको छ । यसै आन्दोलनले ०१७ सालको तानाशाही कदमपछि निकै शिथिल बनेको नेपालको लोकतान्त्रिक आन्दोलनलाई नया“ जागरण प्रदान गरेको थियो । समाजमा राजतन्त्रविरुद्ध विद्रोह गर्ने नया“ ऊर्जा पैदा गरेको थियो । झापा आन्दोलनकै प्रेरणाले हजारौं युवाहरू समाज रूपान्तरणको आन्दोलनमा होमिएका थिए । त्यसरी नै झापा आन्दोलनले विभाजन, विखण्डन र अवसरवादका कारण क्षतविक्षतजस्तै भएको नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनमा नया“ जीवन प्रदान गरेको थियो । यसले आन्दोलनमा क्रान्तिकारी उत्साह र बलिदानी भावना जागृत गर्दै विभाजित कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई एकीकरण गर्ने नया“ शृङ्खला पनि सुरु गरेको थियो । गम्भीर उग्रवामपन्थी गल्तीहरू भए पनि समयमै तिनबाट पाठ सिक्दै र तिनलाई सच्याउ“दै नेपाली क्रान्तिको मौलिक सिद्धान्त, बाटो र संरचना निर्माण गर्ने कामलाई नया“ उचाइमा पु¥याउने काममा पनि झापा आन्दोलनको ठूलो योगदान रहेको स्पष्टै छ । झापा आन्दोलनले नेपाली राजनीतिमा त्याग, बलिदान र उत्सर्गको एउटा नया“ मानकसमेत स्थापित गरेको थियो । झापा आन्दोलनले सिर्जना गरेको नया“ ऊर्जालाई निस्तेज पार्नकै लागि तत्कालीन सरकारका तर्फबाट भीषण दमन गरिएको थियो ।

नेपालको लोकतान्त्रिक र कम्युनिस्ट आन्दोलनका निम्ति फागुन २१ गते विशेष, अविस्मरणीय र प्रेरणादायी दिन हो । ०२९ सालमा यसै दिन तत्कालीन निरङ्कुश शासकहरूविरुद्ध विद्रोह गर्ने क्रममा बन्दी बनाइनुभएका झापा जिल्लाका पा“चजना अग्रज कमरेडहरूलाई चन्द्रगढी कारागारबाट इलाम सार्ने निहु“मा सुखानीको जङ्गलमा लगी कायरतापूर्वक हत्या गरिएको थियो । व्यक्तिगत सुखसुविधा र पारिवारिक हितको कुनै पर्वाह नगरी निरङ्कुशतन्त्रविरुद्ध बलिदानी सङ्घर्षमा होमिने उहा“हरूको सङ्घर्षशील जीवन एवम् देश, जनता र क्रान्तिको पक्षमा बुलन्द आवाज उठाउ“दै हा“सीहा“सी मृत्युको सामना गर्ने गौरवशाली सहादतले नेपाली जनतालाई लोकतान्त्रिक आन्दोलनमा होमिन उत्प्रेरणा प्रदान गरेको थियो । हत्या गरिने बेलामा कमरेड कृष्ण कुइ“केल त १८ वर्षको मात्रै हुनुहुन्थ्यो । कमरेड नारायण श्रेष्ठको उमेर पनि कलिलो नै थियो । तर, उहा“हरू सबैले मृत्युलाई हा“सीहा“सी सामना गर्नुभयो र नेपालका हजारौं युवाहरूलाई आन्दोलनमा होमिन उत्प्रेरणा प्रदान गर्नुभयो । 

उहा“हरूकै बलिदानको जगमा उभिएको नेकपा (एमाले) आज राष्ट्रिय राजनीतिको केन्द्रबिन्दु बन्न सफल भएको छ । सहिदहरूको आदर्शबाट प्रेरित जनताको आन्दोलनको बलमा आज मुलुकमा सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र स्थापना भएको छ । जनता सम्प्रभु एवम् अधिकारसम्पन्न भएका छन् । नेपालको संविधान जारी भएर मुलुक दिगो शान्ति, समुन्नत लोकतन्त्र, राजनीतिक स्थिरता, सामाजिक न्याय र समृद्धिको दिशामा अग्रसर भएको छ । हामीले प्राप्त गरेका यी युगान्तकारी उपलब्धिमा सहिदहरूको प्रेरणाले सदैव मार्गदर्शन गरिरहेको छ ।

सहिदहरूका यिनै अविस्मरणीय योगदानलाई स्मरण गर्दै नेपाल सरकारले झापा आन्दोलनका अग्रजहरूलगायत निरङ्कुशतन्त्रविरुद्ध न्याय र समानताको आन्दोलनमा जीवन उत्सर्ग गर्ने योद्धाहरूलाई राज्यको तर्फबाट सहिदको विधिवत् सम्मान प्रदान गर्ने निर्णय गरेको छ । यसरी सहिदका रूपमा औपचारिक रूपमा सम्मानित हुनुहुनेमा सुदूरपश्चिमका किसान नेता एवम् देशभक्त अग्रज भीमदत्त पन्त तथा राजा महेन्द्रमाथि बम प्रहार गरेको अभियोगमा मृत्युदण्ड दिइनुभएका दुर्गानन्द झा हुनुहुन्छ । पञ्चायती तानाशाही व्यवस्थाका विरुद्ध विद्रोह गरेको अभियोगमा सेनाद्वारा हत्या गरिएर टाउको झुन्ड्याउ“दै ल्याएर सदरमुकाम तम्घासमा प्रदर्शन गरिनुभएका गुल्मीका समशेरबहादुर खत्री एवम् पञ्चायती शासनविरुद्ध सङ्घर्षमा होमिनुभएका लीलानाथ दाहाल, ठगीनाथ दाहाल, खगेन्द्रराज दाहाल, गोकर्णबहादुर कार्की, राम उपाध्याय र लक्ष्मण उपाध्याय हुनुहुन्छ । त्यसरी नै जेलबाट निकालिएर हत्या गरिनुभएका क्याप्टेन यज्ञबहादुर थापा र भीमनारायण श्रेष्ठलाई पनि राज्यले विधिवत् रूपमा सहिदको सम्मान प्रदान गरेको छ । सुखानीका अग्रज योद्धाहरूका अलावा चन्द्रबहादुर डा“गी,  २७ वर्षको कलिलो उमेरमै पञ्चायती शासकहरूबाट हत्या गरिनुभएका रत्नकुमार बान्तवा, ऋषि देवकोटा ‘आजाद’, हरि नेपाल, चन्द्रबहादुर पुरी र सूर्यनाथ यादवलाई पनि सरकारले सहिदका रूपमा सम्मान गरेको छ ।

निरङ्कुशतन्त्रको अन्त्य गर्दै मुलुकमा लोकतन्त्र स्थापनाका लागि जीवन दिने सहिदहरूको शृङ्खला निकै लामो छ । त्यसैले टिम्बुरबोटे, छिन्ताङ, पिस्करलगायत विभिन्न घटनाहरूमा तत्कालीन शासकहरूबाट कायरतापूर्वक हत्या गरिनुभएका सहिदहरूको पहिचान गरी राष्ट्रिय सम्मान प्रदान गर्न विशेष कार्यदलसमेत गठन गरिएको छ । कार्यदलको प्रतिवेदनका आधारमा राष्ट्र र जनताको हितमा आफ्नो जीवन उत्सर्ग गर्नुहुने सम्पूर्ण सहिदहरूलाई आउने दिनमा उच्च सम्मान गरिनेछ । 

लामो समयसम्म राज्यको तर्फबाट सहिदहरूको पहिचान गर्ने, उहा“हरूको योगदानलाई उचित कदर गर्ने र उहा“हरूका आदर्शलाई समाजमा स्थापित गर्ने कुरामा कमी रहन गए । जुन सहिदहरूको बलिदानको प्रेरणाले पञ्चायती व्यवस्था समाप्त भएर मुलुकमा बहुदलीय प्रजातन्त्र स्थापना भयो, त्यस कार्यकालमा पनि आन्दोलनका सहिदहरूको व्यवस्थित पहिचान गर्ने र राज्यको तर्फबाट सम्मानित गर्ने काम हुन सकेन । मुलुकमा माओवादी सशस्त्र द्वन्द्व सुरु भयो । त्यस द्वन्द्वमा १७ हजारभन्दा बढी नेपाली दाजुभाइ तथा दिदीबहिनीहरूको ज्यान गयो । त्यसअघि र पछि पनि विभिन्न रूपमा घटनाहरू घटे र सर्वसाधारण नेपालीहरूले ज्यान गुमाउनुपर्ने अवस्था सिर्जना भयो । तर, पछिल्लो समय व्यवस्थित परिभाषा गरेर र तथ्यपरक अध्ययन–अनुसन्धान गरेर सहिदहरूलाई सम्मानित गर्नेभन्दा जस्तोसुकै घटनामा मरे÷मारिएको भए पनि सहिद घोषणा गरिनुपर्छ भनेर दबाब सिर्जना गर्ने, क्षतिपूर्तिका नाममा मोलतोल गर्ने र राज्यकोषबाट व्यवस्थित मापदण्डविनै राहत उपलब्ध गराउनेजस्ता प्रवृत्ति हुर्किन थाले । यसले देश र जनताको हितका निम्ति सङ्कल्प गरेर, जीवनको कुनै प्रवाह नगरेर आन्दोलनमा होमिएका र आस्थाका आधारमा निरङ्कुश सरकारद्वारा हत्या गरिएका वास्तविक सहिदहरूको गरिमा नै ओझेलमा पर्नेजस्तो अवस्था सिर्जना भयो । यस्तो स्थिति कायम राखिनुहु“दैन । निश्चय नै कसैको पनि अनाहकमा ज्यान जानु दुःखद कुरा हो र राज्यस“ग ती सबै कुराको अभिलेख सुरक्षित रहनुपर्छ । आफ्नो अवस्थाले भ्याएसम्म पीडितका परिवारजनलाई राहत पनि उपलब्ध गराउनुपर्छ । तर, सहिदको सम्मान विशेष व्यवस्था हो र यसलाई राज्यले यही हिसाबले मर्यादित र व्यवस्थित गर्नुपर्छ । नेपाल सरकारले आगामी दिनमा यस विषयलाई व्यवस्थित ढङ्गले अगाडि बढाउ“दै जानेछ । 

सबै खालका विभेद, असमानता, थिचोमिचो र उत्पीडनको अन्त्य, सबैलाई समान सम्मान, अधिकार तथा सबैलाई बराबरी पहिचान र सुरक्षा, समतामूलक र न्यायपूर्ण समाजको स्थापना तथा स्वाधीन, सबल तथा समृद्ध राष्ट्र निर्माण सहिदहरूको सपनाको सार हो । संविधान निर्माणमार्फत हामीले सहिदहरूका आदर्शहरूलाई सफल पार्ने दिशामा ऐतिहासिक सफलता प्राप्त गरेका छौं । संविधानको प्रभावकारी कार्यान्वयनमार्फत आर्थिक–सामाजिक रूपान्तरणलाई तीव्र रूपले अगाडि बढाउ“दै नेपाललाई समृद्ध र समुन्नत राष्ट्रका रूपमा स्थापित गर्न सक्नु नै सहिदहरूप्रति सा“चो श्रद्धाञ्जली हुनेछ । नेपाली राजनीतिका पछिल्ला घटनाक्रमहरूले हामीलाई मुलुकको सार्वभौमसत्ता, राष्ट्रियता, स्वाभीमान, राष्ट्रिय हित, सामाजिक सद्भाव र आत्मनिर्भरताका निम्ति अझ बढी सजग, एकताबद्ध र क्रियाशील भएर अगाडि बढ्नुपर्ने शिक्षा दिएका छन् । वैचारिक स्पष्टता, सङ्गठनात्मक चुस्तता, कार्यशैलीगत स्वस्थता र व्यापक जनाधारयुक्त नेकपा (एमाले) को नेतृत्वमा मात्रै यी अभिभाराहरू पूरा गर्न सम्भव छ । नेकपा (एमाले) आफ्नो का“धमा आएका ऐतिहासिक अभिभाराहरू पूरा गर्न दृढ सङ्कल्पित छ ।

आज झापा आन्दोलनको जगमा उभिएको नेकपा (एमाले)को अध्यक्षको हैसियतले मैले सरकारको नेतृत्व गर्ने अवसर प्राप्त गरेको छु । झापा आन्दोलनको एकजना सिपाही राज्य सञ्चालनको नेतृत्वदायी स्थानमा पुग्नु भनेको उक्त आन्दोलनको भूमिकाको सम्मान हो भन्ने मैले ठानेको छु । राज्यको नेतृत्वदायी स्थानमा बसिरह“दा मैले धेरै पटक सहिदहरूको स्मृति जिवन्त भएर अगाडि आएको अनुभूति गरेको छु । उहा“हरूका सपना, आदर्श र उत्प्रेरणाले आफूमा नया“ ऊर्जा भरिएको अनुभूति गरेको छु । प्रधानमन्त्रीका रूपमा मैले प्राप्त गरेको यो जिम्मेवारीलाई मैले मुलुकको सार्वभौमसत्ता, राष्ट्रिय स्वतन्त्रता, भौगोलिक अखण्डता, स्वाभिमान तथा राष्ट्रिय हितको रक्षा गर्ने तथा लोकतान्त्रिक, न्यायपूर्ण, समतामूलक र समृद्ध समाज निर्माण गर्ने दायित्वका रूपमा बुझेको छु । वर्तमान सरकार सहिदका सपनाअनुरूपको सुन्दर समाज निर्माण गर्न कृतःसङ्कल्पित छ । 

सहिद दिवसको यस अवसरमा पुनः एकपटक प्रातःस्मरणीय सहिदहरूप्रति म भावपूर्ण श्रद्धाञ्जली अर्पण गर्दै सिङ्गो पार्टीका तर्फबाट उहा“हरूले देखाएको बाटोमा अविचलित ढङ्गले अगाडि बढिरहने प्रतिबद्धता व्यक्त गर्दछु । 

झापा सङ्घर्षकालीन भड्कावहरूबाट रुपान्तरण

झलनाथ खनाल

ऐतिहासिक झापा सङ्घर्षका आन्तरिक तथा बाह्य प्रभाव केके थिए भन्ने प्रश्नस“गै नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनको समग्रता जोडिन्छ । नेपालमा कम्युनिस्ट आन्दोलन कमरेड पुष्पलालको अगुवाइमा २००६ सालमा सुरुवात भयो । त्यो पहिलो दशकमा नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलन विकसित विस्तारित र साङ्गठनिक रूपमा फैल“दै पनि गयो । २०१० सालमा पहिलो महाधिवेशन भएपछि दोस्रो दशकमा आएर पनि कम्युनिस्ट आन्दोलन विकास र विस्तारतिर नै गयो । तर, तेस्रो महाधिवेशनतिर आएपछि हाम्रो गौरवशाली नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीमा दक्षिणपन्थी भड्काउहरू देखा पर्न थाले । यी भड्काउहरूले पार्टीभित्र वैचारिक, राजनीतिक र सैद्धान्तिक विग्रहहरू पैदा गर्दै लगे । ती विग्रहहरूले सङ्गठनात्मक क्षेत्रलाई पनि प्रभावित पार्न थाले । दोस्रो दशक समाप्त भएर २० को दशक लाग्दाखेरि नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा विभाजनका रेखाहरू कोरिन थालेका थिए । तैपनि दक्षिणपन्थका विरुद्ध लड्दै नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनले पार्टीको तेस्रो राष्ट्रिय महाधिवेशन सम्पन्न ग¥यो । तर, तेस्रो राष्ट्रिय महाधिवेशनले पनि दक्षिणपन्थी भड्काउका आधारहरू र त्यसका कारणहरू तथा त्यसका अभिव्यक्तिहरूलाई ठीक ढङ्गले चिन्न, खुट्याउन र तिनीहरूको यथोचित ढङ्गले खण्डन गर्न सकेन । यसले गर्दा समग्र कम्युनिस्ट आन्दोलनमा दक्षिणपन्थी अवसरवाद विभिन्न रूपले हुर्कंदै जान थाल्यो । यसले नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा विभाजनका आधारहरू तयार पा¥यो र २० को दशक कम्युनिस्ट आन्दोलनमा नराम्रो ढङ्गले विभाजनको दशक बन्न पुग्यो । 

यही आन्दोलनका क्रममा पुष्पलालले नेतृत्व गर्नुभएको समूह, तुलसीलालले नेतृत्व गर्नुभएका समूह मनमोहन अधिकारीले नेतृत्व गर्नुभएको समूह प्रकट भए । त्यही सिलसिलामा  मोहनविक्रम सिंहले नेतृत्व गर्नुभएको समूह र निर्मल लामाले नेतृत्व गर्नुभएको समूह पनि प्रकट भए । यसरी २० को दशकमा विभिन्न कम्युनिस्ट समूहहरू प्रकट हु“दै गए । यो विभाजनको प्रक्रिया भनेको पार्टीको कार्यदिशामा दक्षिणपन्थी भड्काउको मुख्य उपज थियो । यही सिलसिलामा झापामा र देशभरी नै युवा क्रान्तिकारीहरूको सङ्ख्या निरन्तर बढ्दै गइरहेको थियो । युवा, विद्यार्थी, शिक्षकहरू र  विभिन्न पेसामा कार्यरत मानिसहरू विभिन्न ढङ्गले कम्युनिस्ट आन्दोलनतिर आकर्षित भइरहेका थिए, देशभक्तिपूर्ण आन्दोलनमा आकर्षित भइरहेका थिए र लोकतान्त्रिक आन्दोलनमा आकर्षित भइरहेका थिए । उनीहरूको ठूलो पङ्क्ति मेचीदेखि महाकालीसम्म, हिमालदेखि तराईसम्म जागरण पैदा गर्दै प्रकट भइरहेको थियो । त्यसका अनेकन बाह्य कारणहरू पनि थिए । त्यतिबेला चीनमा सांस्कृतिक क्रान्ति उर्लंदो अवस्थामा थियो भने अर्कोतर्फ भारतमा नक्सलवाडी आन्दोलनले सिङ्गो भारतलाई हल्लाइरहेको अवस्था थियो । यी दुवैतिरका घटनाहरूले नेपाली जनमानसलाई प्रभावित पारेका थिए । नेपालका युवाहरू कम्युनिस्ट आन्दोलनतर्फ आकर्षित भइरहेका थिए । र, विभिन्न कम्युनिस्ट समूहहरूमध्ये कतिपय समूहहरूस“ग ती आवद्ध पनि भए । र, स्वतन्त्र रूपले पनि नया“ कम्युनिस्ट समूहहरू एवम् नया“ क्रान्तिकारी समूहहरू विकसित हुन थाले । 

यस्तै सिलसिलामा झापामा नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी झापा जिल्ला कमिटीले पूर्व कोसी प्रान्तीय कमिटीस“ग विद्रोह ग¥यो । र, ऊ स्वतन्त्र भयो । देशका अनेकन् भागहरूमा जिल्ला कमिटीहरू केन्द्रबाट स्वतन्त्र भइरहेका थिए । र अलगअलग समूहहरू बनिरहेका थिए । यिनै समूहहरूमध्ये झापाली कमरेडहरूको एउटा विद्रोही समूह प्रकट भयो । त्यो विद्रोही समूहले पार्टी नेतृत्वस“ग पनि विद्रोह गर्ने र नया“ ढङ्गले क्रान्तिकारी कार्यदिशातिर अगाडि बढ्नुपर्छ भनेर पहलकदमी लियो । त्यो पहलकदमी एउटा महŒवपूर्ण पलकदमी थियो । त्यो पार्टीमा व्याप्त हु“दै गएको दक्षिणपन्थी अवसरवादविरुद्ध थियो । दक्षिणपन्थी अवसरवादको विरोध गरिएको हुनाले देशभरिका क्रान्तिकारीहरूका निमित्त झापा विद्रोह एउटा आकर्षणको विषय बन्यो । धेरै युवाहरू आकर्षित पनि भए । तर, त्यो आन्दोलनलाई झापामा सुरु भएको वर्गशत्रु खत्तमको सङ्घर्षलाई प्रशासनले भने निर्ममतापूर्वक दमन ग¥यो । धेरै क्रान्तिकारीहरूको यो सिलसिलामा हत्या पनि भयो । तर, झापा सङ्घर्षकै सारलाई केन्द्रबिन्दुमा राख्दै दक्षिपन्थी अवसरवादका विरुद्धको सङ्घर्ष र राजतन्त्रविरुद्धका सङ्घर्षलाई केन्द्रबिन्दुमा राखेर आखिर २०३२ सालमा आएर नया“ कोअर्डिनेसन कमिटी निर्माण हुन पुग्यो । 

यसरी अखिल नेपाल कम्युनिस्ट क्रान्तिकारी कोअर्डिनेसन कमिटीको जब निर्माण भयो, त्यसले नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई पुनर्गठित गर्ने र एकताबद्ध गर्ने एउटा नया“ मञ्चको निर्माण ग¥यो । त्यो एउटा राष्ट्रिय मञ्चका रूपमा नै प्रकट भयो । कम्युनिस्ट आन्दोलनमा त्यो एउटा नया“ समूहका रूपमा पनि प्रकट भयो । त्यसले गुटबन्दीलाई अगाडि बढाएन । त्यसले सम्पूर्ण कम्युनिस्टहरूलाई एक बनाउने नया“ अभियानको थालनी ग¥यो । तर, अफसोचको कुरा त्यो आन्दोलनभित्रै विभिन्न किसिमका उग्रवामपन्थी प्रवृत्तिहरू पनि थिए । ती उग्रवामपन्थी प्रवृत्तिहरूविरुद्ध जुध्नैपर्ने हुन्थ्यो । त्यसो नगरी आन्दोलनलाई अगाडि बढाउन सकि“दैनथ्यो । 

पहिलो उग्रवामपन्थी भड्काउ 

त्यतिबेला झापा सङ्घर्ष नक्सलवाडी सङ्घर्षस“ग विभिन्न ढङ्गले जोडियो । नक्सलवाडी सङ्घर्षको प्रभावलाई झापा सङ्घर्षले अस्वीकार गर्न सकेको थिएन । अर्थात्, झापा सङ्घर्षका क्रान्तिकारीहरूले चारु मजुमदारको लाइनलाई नेपाली क्रान्तिको अभिन्न अङ्ग बनाउन पुगेका थिए । यो पहिलो उग्रवामपन्थी भड्काउ थियो । त्यसो गर्नुहु“दैनथ्यो । त्यसलाई नसच्याई नेपाली क्रान्तिलाई अगाडि बढाउन सम्भव थिएन । दोस्रो, उनीहरूले ‘एक एरिया, युनिट र एक एक्सन’को कार्यपद्धति अपनाएका थिए । त्यो कार्यपद्धति पनि उग्रवामपन्थी कार्यपद्धति थियो । व्यापक रूपले जनमत निर्माण नगरिकन, क्रान्तिको जनआधार निर्माण नगरिकन खासखास वर्गशत्रुलाई चित्रित गरेर एउटा एरियामा स्क्वायड बनाउने र एक्सन गर्ने कामले उग्रतातर्फ लैजान्थ्यो । र, त्यसले क्रान्तिकारी आन्दोलनलाई अगाडि बढ्न दि“दैनथ्यो । क्रान्तिकारी पार्टी बनाउने काममा झन् धक्का दिन्थ्यो । प्रतिक्रियावादीहरूलाई सचेत र सतर्क बन्न तथा उनीहरूका हमलाहरूलाई निम्त्याउन मद्दत गथ्र्यो । तेस्रो, आन्दोलनमा आम रूपमा नै एक्सन प्र्रधानता थियो । अथवा, पहिले एक्सन गर्ने अनि सङ्गठन निर्माण गर्ने प्रवृत्ति हावी थियो । सबैभन्दा पहिले सङ्गठन निर्माण गर्ने निश्चित चेतना लिएर जनतालाई गोलबन्द गर्ने, उनीहरूलाई आन्दोलित गर्दै जाने र सोही क्रममा नै विभिन्न प्रकारका एक्सनहरू हुन सक्थे । तर, पहिला एक्सन गरेर त्यसपछाडि सङ्गठन निर्माण गर्ने खालका कमजोरीहरू थिए । ती कमजोरीहरू पनि उग्रवामपन्थी भड्काउकै अभिन्न अङ्ग थिए । चौथो, सङ्घर्षलाई अगाडि लैजाने सिलसिलामा निश्चित वर्गशत्रुलाई चिन्ने र त्यो वर्गशत्रु खत्तम गर्ने कार्यपद्धति अपनाइएको थियो । एक एरिया, एक युनिट, एक एक्सनको कार्यपद्धति त्यसैस“ग सम्बन्धित थियो । र, त्यो कार्यपद्धतिलाई लागू गर्नका लागि पनि पहिले वर्गशत्रु खत्तम गर्ने खालको कुरा थियो । त्यो आफैंमा चरम उग्रवामपन्थी चिन्तन थियो । त्यो चिन्तनको कारणले पनि कतिपय ठाउ“मा हाम्रा कमरेडहरू गिरफ्तार हुनुभयो । र, सङ्गठनलाई नोक्सानी पुग्ने काम भयो । 

पा“चौं, सशस्त्र सङ्घर्षमा लागिहाल्नुपर्ने वा तुरुन्तै सशस्त्र सङ्घर्ष नै एक मात्र कार्यदिशा हो भन्ने ढङ्गले त्यतिबेलाको कार्यदिशा व्यवस्थित गरिएको थियो । जबकि, जनसङ्गठन निर्माण गर्ने, जनआन्दोलनहरू निर्माण गर्ने, जनमतहरू निर्माण गर्ने, अनि त्यसपछाडि एउटा निश्चित बिन्दुमा गएर मात्रै सशस्त्र सङ्घर्ष गर्नुपर्नेमा सुरुदेखि नै सशस्त्र सङ्घर्ष गर्नुपर्छ भन्ने अवधारणा विद्यमान थियो । त्यसले पनि त्यतिबेलाको कार्यदिशामा उग्रवामपन्थी भड्काउ रहेको कुरालाई प्रस्ट पार्दछ । 

छैटौं, अझै अर्को अनौठो त के थियो भने नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीलाई नै नमान्ने कुरा पनि थियो । अर्थात्, नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीलाई चाहि“ उग्र बुर्जुवाहरूको पार्टीको रूपमा यो संशोधनवादी पार्टीका रूपमा चित्रित गर्ने र बिल्कुलै नेपालमा नया“ ढङ्गको कम्युनिस्ट पार्टी निर्माण गर्ने भन्ने अवधारणा अघि सारिएको थियो । यो सिङ्गो नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीलाई नै निषेध गर्ने अर्को एउटा गम्भीर खालको उग्रवामपन्थी भड्काव थियो । 

सातौं, पार्टीको सङ्गठन निर्माण गर्ने कुरामा सबैभन्दा पहिलो सङ्गठन नै सैनिक सङ्गठन रहने खालको कुरा नै थियो । अर्थात्, एउटा एरियामा जाने, त्यो एरियामा सबैभन्दा पहिला स्क्वायड बनाउने कुरा थियो । त्यो स्क्वायड बनाउने कुरा भनेको सैनिक सङ्गठन निर्माण गर्ने कुरा हो । सैनिक सङ्गठनलाई नै प्रधानता दिइएको थियो र पहिले जनसङ्गठनहरू, पार्टी सङ्गठनहरू नबनाईकन सैनिक सङ्गठन बनाउनुपर्छ भन्ने अवधारणा आफैंमा अर्को उग्रवामपन्थी भड्काउ थियो । 

आठौं, त्यतिबेला जनआन्दोलन र जनसङ्गठनलाई यथोचित महŒव दिइएकै थिएन । जनआन्दोलन र जनसङ्गठन बनाउनुचाहि“ संशोधनवाद हो र त्यसबाट संशोधनबादी भइन्छ भन्ने खालको अवधारणा विद्यमान थियो । जबकि, जनसङ्गठनहरू निर्माण नगरिकन वा जनआन्दोलन नगरिकन जनचेतनालाई माथि उठाउनै सकि“दैनथ्यो । वर्गसङ्घर्षलाई अगाडि बढाउन सकि“दैनथ्यो । क्रान्तिको प्राथमिक अवस्थामा यस्तो विज्ञानलाई पनि ठीक ढङ्गले नबुझ्ने र उल्टा बुझ्ने खालका कुराहरू थिए । यो अर्को उग्रवामपन्थी गल्ती थियो । 

युवाहरूलाई सङ्गठित गर्न युवा रेड गार्डहरू, बच्चाहरूलाई सङ्गठित गर्न बाल रेड गार्डहरू बनाउने प्रवृत्ति थियो । त्यसले उनीहरूलाई सङ्गठित त गथ्र्यो, तर उनीहरूलाई काम दिने मामिलामा बढीभन्दा बढी उग्रवामपन्थी कारबाहीतर्फ उन्मुख पाथ्र्यो । त्यो पनि अर्को एउटा उग्रवामपन्थी गल्ती थियो । त्यसैगरी, विभिन्न वर्गीय सङ्गठनहरू निर्माण गर्नुपर्ने कुरा र सामुदायिक सङ्गठनहरू निर्माण गर्नुपर्ने कुराहरूलाई अस्वीकार गरिएको थियो र एकैपटक विभिन्न खालका क्रान्तिकारी सङ्गठनहरू निर्माण गर्ने, जस्तो कि विद्यार्थीहरूमा क्रान्तिकारी विद्यार्थी सङ्गठन, महिलाहरूमा क्रान्तिकारी महिला सङ्गठन, किसानहरूमा क्रान्तिकारी किसान सगठन तर अखिल नेपाल महिला सङ्घ, अखिल नेपाल किसान सङ्घ, अखिल नेपाल युवा सङ्घ, विद्यार्थी सङ्घ बनाउने कुरालाई यथोचित महŒव नदिने प्रवृत्ति थियो । र, समग्रमा त्यतिबेलाको कार्यदिशा नै सशस्त्र सङ्घर्षको कार्यदिशा थियो । जबकि, सशस्त्र सङ्घर्षका लागि आवश्यक आधार तयार पारेर मात्रै हामी अगाडि बढ्न सक्थ्यौं । यी कुराहरू झापा सङ्घर्षकालबाट विकसित भएका मुख्य उग्रवामपन्थी गल्तीहरू हुन् । यस्ता गल्तीहरू रहेको हुनाले हामीले को–अर्डिनेसन निर्माण गरिसकेपछि पनि राम्रोस“ग सङ्घर्षलाई विकास गर्न सकेनौं । यी उग्रवामपन्थी गल्तीहरूले हाम्रो धाराको विकास र विस्तारलाई विभिन्न ढङ्गले रोक्दै आए । तर पनि हामीले २०३२ सालमा को–अर्डिनेसन निर्माण गरिसकेपछि बिस्तारै बिस्तारै सङ्गठनलाई विभिन्न ठाउ“मा फैलाउ“दै लग्यौं । हामीले इलाम, पा“चथर र ताप्लेजुङसम्म सङ्गठनलाई फैलायौं । झापा र मोरङमा पनि फैलायौं । सुनसरी, सिरहा र धनुषामा पनि फैलायौं । काठमाडांै, सिन्धुपाल्चोक हु“दै क्रमशः हाम्रा सङ्गठनहरू फैलि“दै अघि बढे । 

यस जाने सिलसिलामा अन्य कम्युनिस्ट समूहहरूस“ग व्यापक रूपले सम्बन्ध बढ्दै गए । सम्बन्ध सम्पर्क बढ्दै जाने क्रममा हाम्रो एकताका प्रक्रिया पनि अगाडि बढ्न जान थाले । यही सिलसिलामा ०३३÷३४ सालतिर हामीले तत्कालीन मुक्ति मोर्चास“ग एकता कायम गर्न सक्यौं । त्यही कालखण्डमा दाङको सन्देश समूहस“ग पनि एकता कायम गर्न सक्यौं । पूर्वको रातोझन्डास“ग पनि एकता कायम गर्न सफल भयौं । यसले हाम्रो को–अर्डिनेसन केन्द्रको आधार निकै विस्तार गर्दै जान थाल्यो । अन्ततः हामीले ०३५ सालमा नेकपा (माले)को स्थापना ग¥यौं । नेकपा (माले) को गठन भनेको नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई पुनर्गठन गर्ने एक महŒवपूर्ण घटना थियो । त्यसबेलासम्म पनि हामीस“ग धेरै उग्रवामपन्थी भड्काउहरू थिए ।

हामीले क्रमशः उग्रवामपन्थी भड्काउहरूलाई चिन्दै सच्याउन पनि थालेका थियौं । को–अर्डिनेसन कालदेखि नै हामीले यो क्रम थालेका थियौं । खासगरी २०३३ सालबाट हामीले यो अभियान थालनी ग¥यौं । सच्याउने अभियानको थालनी मैले नै सुरुवात गरेको थिए“ । क्रमशः हामीले को–अर्डिनेसन कमिटीभित्र नै रहेका कमीकमजोरीहरूलाई हटाउन थाल्यौं । र, ती कुराहरू हट्दैहट्दै आखिर ०३७ सालमा तत्कालीन नेकपा (माले)को सातौं बैठकमा आएपछि हामीले मुख्य रूपमा हाम्रो कार्यदिशालाई नै रूपान्तरण ग¥यौं । फेरि हामीले जनआन्दोलनको कार्यदिशा लियौं । सशस्त्र सङ्घर्षको कार्यदिशालाई स्थगित ग¥यौं । हामीले व्यापक तयारी नगरी हिंसात्मक सङ्घर्षको कुरा गर्नुहु“दैन, हिंसात्मक सङ्घर्षको सम्भावनालाई अस्वीकार गर्नुहु“दैन तर सङ्घर्ष र सङ्गठनका अन्य तमाम रूपहरूलाई अपनाएर मात्रै अगाडि बढ्नुपर्छ भन्ने निष्कर्षमा पुग्यौं । 

०३७ सालमा आएर उग्रवामपन्थी भड्काउहरूलाई सच्याइसकेपछि अब हाम्रो देशको ठोस परिस्थितिअनुरूप माक्र्सवाद लेनिनवादको प्रयोगमा कसरी एकरूपता कायम गर्नुपर्छ र नेपाली क्रान्तिका कार्यदिशा, नीति र सिद्धान्तहरूलाई समग्रमा कसरी विकास गर्नुपर्छ भन्ने विषयवस्तु हाम्रा सामु आयो । यी विषयवस्तु आएपछि हाम्रो पार्टीमा गम्भीर बहस र विवादहरू सुरु भए तर हामीहरू छलफल गर्र्दै गयौं । नेपाली क्रान्तिका विविध विषयहरूमध्ये उठेका प्रमुख सवालहरू यतिबेला निम्न बमोजिम रहेका थिए ः 

पहिलो– नेपाली क्रान्ति नया“ जनवादी क्रान्ति हो । नया“ जनवादी क्रान्ति दीर्घकालीलन रूपले सम्पन्न हुन्छ । यसको सारतŒव भनेको कृषि क्रान्ति हो । जसरी चीनमा तीन÷चार चरण भएर क्रान्ति सफल भयो त्यसरी नै नेपालमा कति चरण भएर क्रान्ति पूरा हुन्छ ? यो प्रश्न हाम्रे सामु आयो र हामी गम्भीर विवाद र बहसमा लाग्यौं । 

नेपाली क्रान्तिले ००७ सालमा एउटा चरण पार ग¥यो । ००७ देखि ०१७ सम्ममा अर्को चरण पार ग¥यो । ०१७ देखि हामी पञ्चायताकालमा थियौं, त्यो तेस्रो चरण थियो । त्यो पञ्चायतकालको सङ्घर्षकै सिलसिलामा टुङ्गिन्छ कि अथवा अरू कति चरण पार गरेर जाला भन्ने खालको बहस हाम्रो बीचमा थियो । त्यो बहसलाई हामीले क्रमशः टुङ्गो लगायौं । 

दोस्रो– प्रत्येक चरणमा यसरी क्रान्तिका जो उपचरणहरू सिर्जना हुन्छन्, सिङ्गो क्रान्तिको जो आम चरण हुन्छ, र त्यो आम चरणभित्र अनेकौं प्रकारका उपचरणहरू आउने गर्दछन् । ती उपचरणअनुरूप पार्टीले क्रान्तिका कार्यनीतिक दिशाहरू निर्धारण गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यो कार्यनीतिक कार्यदिशा निर्धारण गर्न सिपालु भइएन भने परिस्थिति बदलिसकेको हुन्छ, कसकाविरुद्ध प्रहार गरेर जाने, कसलाई एकताबद्ध बनाउ“दै जाने ? भन्ने विषयमा भ्रमहरू पैदा हुन सक्छन् । क्रान्तिलाई अगाडि बढाउन कार्यनीतिक कार्यदिशा प्रस्ट पार्नुपर्छ । कार्यनीतिक कार्यदिशा प्रस्ट भएन भने कुनै पनि उपचरणमा सङ्घर्षका कार्यक्रमहरूलाई अगाडि बढाउन सकि“दैन । तसर्थ, हामीले प्रत्येक चरणका कार्यनीतिक कार्यदिशा प्रस्ट पार्ने काम ग¥यौं । 

तेस्रो– यस्ता क्रान्तिका विभिन्न उपचरणहरूमा पार्टीको मुख्य कार्यनीतिक नारा कसरी निर्धारण गर्नुपर्छ भन्ने विषयमा निकै हाम्रो बीचमा लामो विवाद चल्यो । यस विषयमा २०३९ सालमा चर्को विवाद भयो । त्यतिबेला कमरेड सीपी मैनालीले पार्टी स्वतन्त्रतालाई मुख्य कार्यनीतिक नारा बनाएर जाऔं भन्ने प्रस्ताव गर्नुभयो । हामीले त्यो प्रस्ताव अगाडि सार्दाखेरि पार्टीको मुख्य कार्यनीतिक नारामा भड्काव पैदा हुनसक्ने कुरा देख्यौं । हामीले के भन्यौ भने निरङ्कुशतन्त्रको समाप्ति र पूर्ण राजनीतिक स्वतन्त्रतालाई मुख्य नारा बनाएर जानुपर्दछ र कुनै पनि बेलामा पार्टीले मुख्य कार्यनीतिक नारा तय गर्दाखेरि त्यसको सारतŒव क्रान्तिकारी भएको हुनैपर्दछ । त्यतिबेलाको प्रमुख शत्रुमाथि प्रहार भएको हुनैपर्दछ । र, प्रमुख परिवर्तनको लक्ष्य पनि त्यसले वेष्ठित गरेको हुनैपर्दछ । तब मात्रै मुख्य कार्यनीतिक नारा उपयुक्त हुन्छ भन्ने टुङ्गोमा हामी पुग्यौं । र, मुख्य कार्यनीतिक नारालाई पनि लामो बहस र छलफलपछि टुङ्गोमा पु¥यायौं । 

चौथो – नेपाली क्रान्ति जसरी विभिन्न उपचरण हु“दै अगाडि बढ्छ, ती उपचरणअनुरूप पार्टीले क्रान्तिका निम्ति ठोस कार्यक्रमहरू अगाडि सार्नुपर्ने हुन्छ । र, नया“ जनवादी क्रान्ति एउटा दीर्घकालीन क्रान्ति भएको हुनाले त्यस्तो क्रान्तिका निम्ति आम कार्यक्रम र ठोस कार्यक्रम अगाडि सार्नुपर्ने हुन्छ । सिङ्गो कालखण्डका लागि आम कार्यक्रम हुन्छ भने प्रत्येक उपचरणका लागि ठोस कार्यक्रम हुन्छ । यो कुरालाई कसरी व्यवस्थित गर्ने भन्ने सवालमा पनि हाम्रो बीचमा लामो बहस चल्यो । हामीले यी कुराहरूलाई लामो छलफलपछि टुङ्गोमा पु¥यायौं । 

पा“चौं सवाल– हामीले त्यसपछि प्रधान अन्तरविरोधबारे बहस ग¥यौं । यो बहस पनि त्यति नै लामो समयसम्म चल्यो । नेपाली समाजको प्रधानअन्तरविरोध भनेको के हो ? यसमा अनेक खालका अवधारणाहरू प्रकट भएका थिए । अनेक अवधारणाको बीचमा हामीले बहस र छलफल ग¥यौं । त्यो बहस र छलफललाई पनि सफलतापूर्वक टुङ्ग्यायौं । नेपाली समाजमा तत्कालिन अवस्थामा जमिन्दार बर्ग र पु“जीपति वर्ग एकातिर र व्यापक जनसमुदाय अर्कोतिर भएकाले त्यो अन्तरविरोध वर्गीय रूपले प्रधान अन्तरविरोध हो । राजनीतिक रूपले चाहि“ त्यो राजतन्त्र र व्यापक जनताबीचको अन्तरविरोधका रूपमा यो प्रकट भएको छ भन्ने हामीले निष्कर्ष निकाल्यौं । यस आधारमा प्रधान अन्तरविरोधको बहसलाई पनि हामीले टुङ्ग्यायौं । 

छैटौं – नेपाली क्रान्तिको विद्यामान अवस्थामा प्रधान शत्रु को हो ? कसलाई प्रहार गर्ने ? कसैले भन्थे नेपाली काङ्ग्रेस प्रधान शत्रु हो । कसैले भारत प्रधान शत्रु हो भन्थे । कसैले राजतन्त्र प्रधान शत्रु मान्थे । यसरी प्रधान शत्रुका बारेमा पनि एकरूप धारणा थिएन । लामो बहसपछाडि हामी के टुङ्गोमा पुग्यौं भने प्रधान अन्तरविरोध र प्रधान अन्तरविरोधको प्रधान पक्षले नै मुख्य शत्रुको समस्यालाई समाधान गर्दछ, निर्धारण गर्दछ र प्रधान अन्तरविरोध राजनीतिक रूपले राजतन्त्र र व्यापक जनताको बीचमा भइसकेपछि प्रधान शत्रु भनेको राजतन्त्र नै हो । त्यकारणले राजतन्त्रविरुद्ध नै हामीले हाम्रा सम्पूर्ण सङ्घर्षलाई केन्द्रित गरेर अगाडि बढ्नुपर्छ । त्यसरी मात्रै हाम्रो क्रान्ति बढ्न सक्छ भनेर प्रधान शत्रुको समस्या सुल्झायौं । 

आठौं – बहसको मुद्दा अझै रोचक थियो । पार्टीको मार्गदर्शक सिद्धान्त के हो ? त्यतिबेला पार्टीको मार्गदर्शक सिद्धान्तबारे विभिन्न खालका बहसहरू थिए । कोही माक्र्सवाद मात्रै भन्दा पुग्छ भन्नेहरू पनि थिए । कोही माक्र्सवाद–लेनिनवाद हाम्रो सिद्धान्त हो भन्नेहरू थिए । कोही माक्र्सवाद–लेनिनवाद–माओवाद भन्नुपर्छ भन्नेहरू थिए । कोही माक्र्सवाद–लेनिनवाद–माओत्से तुङ विचारधारा भन्नुपर्छ भन्नेहरू थिए । कोही माक्र्सवाद–लेनिनवाद–माओत्से तुङ विचारधारा र चारु मजुमदार लाइन भन्नुपर्छ भन्नेहरू पनि थिए । त्यतिबेला यस्ता विभिन्न खालका विचारहरू थिए । यी विचारहरूमा पनि गम्भीर र गहन बहसपछाडि हामीले हाम्रो पार्टीको मार्गदर्शक सिद्धान्त भनेको वास्तवमा माक्र्सवाद–लेनिनवाद नै हो । माक्र्सवाद–लेनिनवाद नै सार्वभौम सच्चाइ हो । सिङ्गो विश्वका कुनै पनि भागमा कार्यान्वयन गर्न सकिने मार्गदर्शक सिद्धान्त भनेको माक्र्सवाद–लेनिनवाद हो । यसमा अरू कुनै पुच्छरहरू जोडिरहन जरुरी हु“दैन भन्ने निष्कर्षमा हामी पुग्यौं । र, यसरी हामीले त्यसलाई पनि संश्लेषण ग¥यौं । 

नवौं – विश्वका समाजवादी मुलुकहरूलाई कसरी हेर्ने ? सोभियत सङ्घलाई समाजवादी मुलुक मान्ने कि नमान्ने ? पूर्वी युरोपका मुलुकहरूलाई समाजवादी मान्ने कि नमान्ने ? अन्य मुलुकहरूलाई पनि के आधारमा समाजवादी मुलुक मान्ने ? हामीले कस्तो मापदण्डका आधारमा कुनै मुलुकलाई समाजवादी मान्ने  भन्ने सवालमा पनि गम्भीर बहस ग¥यौं । त्यो बहस छलफल पछाडि अन्ततः हामीले समाजवादी आनदोलनलाई हेर्ने सवालमा एउटा डकुमेन्ट नै पेस ग¥यौं । मैले नै त्यो दस्तावेज पेस गरें । त्यो दस्तावेजमा सर्वसम्मति कायम भयो । र, हामीले तत्कालीन सोभियत सङ्घमा कतिपय कमिकमजोरीका बाबजूद पनि समाजवादी मुलुक नै हो भन्ने निष्कर्ष निकाल्यौं । पूर्वी युरोपेली मुलुकहरू पनि समाजवादी मुलुकहरू नै हुन् । चीन, भियतनाम, लाओस, क्युबा, उत्तर कोरियालगायत देशहरू समाजवादी देशहरू हुन् । हरेक देशको समाजवाद आफ्नै विशिष्टताअनुरूप विकसित हुन्छ । उनीहरूको समाजवादका स्वरूपहरू पनि भिन्नभिन्न हुन सक्छन् । तर, उनीहरू सबै समाजवादी मुलुकहरू नै हुन् । हामीले त्यस्तो निष्कर्ष निकाल्यौं ।

दसौं – समाजवादी मुलुकभित्रका कमीकमजोरीलाई पनि हामीले नियाल्नुपर्ने हुन्छ । नेपालमा समाजवाद कसरी स्थापना हुन्छ ? नेपालको समाजवाद अरू देशको समाजवादस“ग कतिपय कुरामा भिन्न हुन सक्छ । त्यसकारण, समाजवादको कुनै एउटा मोडल निर्माण हुने अनि त्यो मोडलका पछाडि सबै लाग्ने भन्ने कुरा हु“दैन । सोभियत सङ्घको समाजवाद पनि त्यस्तो मोडल समाजवाद होइन । सोभियत सङ्घको विशिष्टताका आधारमा त्यहा“ समाजवाद स्थापना भयो । त्यसलाई आफ्नै ढङ्गले उनीहरूले विकास गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यस विषयमा पनि व्यापक छलफल गरेर समाजवादसम्बन्धी विवादलाई टुङ्गो लगायौं । 

यही बीचमा चीनमा तेङ सियाओ पेङको उदय भयो । ग्याङ अफ फोरको पतन भयो । तेङ सियाओ पेङ भनेका दक्षिणपन्थी अवसरवादी हुन् र उनले अब चीनमा पनि संशोधनवाद हावी गर्छन् । चीनमा प्रतिक्रान्ति भयो भनेर मोहनविक्रम सिंहलगायतका नेताहरूले त्यो खालका अवधारणाहरू प्रस्तुत गरे । त्यसले त्यो बेला नेपालमा निकै ठूलो बहस सिर्जना ग¥यो र हामीले एकताबद्ध भएर त्यो गलत कुरालाई चि¥यौं । र वास्तवमा तेङको नेतृत्व पनि एउटा क्रान्तिकारी नेतृत्व नै हो । कम्युनिस्ट पार्टीको नेतृत्व नै हो । र, चीन आधारभूत रूपले समाजवादको बाटोमै रहेको छ । चीनले उग्रवामपन्थी भड्काउ जुन पैदा भएको थियो, त्यसलाई सच्यायो भन्ने निष्कर्षमा पुग्यौं । आज यथार्थमा हाम्रा ती नीतिहरू सही थिए भन्ने पुष्टि भएको छ । 

एघारौं – नया“ जनवादलाई लक्ष्य बनाएर अघि बढिरहेका थियौं । ००६ सालदेखि नै हाम्रो पार्टीको कार्यक्रमिक लक्ष्य नया“ जनवाद थियो । त्यो नया“ जनवाद एकदलीय जनवाद हुन्छ कि बहुदलीय जनवाद हुन्छ भन्ने प्रश्नमा पनि बहस ग¥यौं । यो बहस छलफल गरेर ०४६ सालमा पार्टीको चौथो राष्ट्रिय महाधिवेशनमा टुङ्गो लगायौं । नया“ जनवाद पनि बहुदलीय जनवाद हुन्छ । वास्तवमा बहुदलीय जनवादको आधार चौथो महाधिवेशनले तयार पारेको थियो । 

यी एघारवटा मुख्य मुद्दाहरूमा त्यतिबेला बहस गरेर, ठूलाठूला र लामालामा विवाद गरेर एक–एक गर्दै टुंगोमा पु¥याउने काम भयो । यसरी आखिरमा हामी एउटा संश्लेषणमा पुग्यौं । यही क्रममा नेपाली क्रान्तिका कार्यदिशा, नीति र सिद्धान्तहरूको एउटा शृङ्खला तयार भयो । वास्तवमा ०३९ सालदेखि ०४६ सालसम्मको तत्कालीन नेकपा (माले)को विकास क्रममा यी मुद्दाहरूको निरूपण गर्ने काम एउटा ऐतिहासिक महŒवको काम थियो । यिनै कामहरू सम्पादन गर्ने कुराले नै नेपाली क्रान्तिको सिद्धान्तको शृङ्खला निर्माण भयो । 

पा“चौं महाधिवेशनमा हामीले कार्यक्रमका बारेमा केही बहस ग¥यौं तर त्यो कार्यक्रमको सैद्धान्तिक आधार भने चौथो महाधिवेशनमै तयार पारेको कुरा स्पष्टै छ । यसरी चौथो महाधिवेशनसम्म आइपुग्दा हामीले गरेका मुख्य सैद्धान्तिक बहस यिनै हुन् र म नै त्यतिबेला पार्टीको महासचिव थिए“ । मेरो नेतृत्वमा यी सम्पूर्ण सैद्धान्तिक मुद्दाहरू निरूपण हुन पुगेका थिए । यसरी हाम्रो पार्टीको कार्यदिशा, नीति र सिद्धान्त स्पष्ट भयो । ०४६ सालमा हामीले चौथो महाधिवेशन सम्पन्न ग¥यौं । त्यस महाधिवेशनमा जुन नीतिगत सवालहरू हामीले हल ग¥यौं, व्यवहारमा त्यसलाई कार्यान्वयन गर्नका निम्ति अब राजतन्त्र र पञ्चायती व्यवस्थाका विरुद्ध बृहत् आन्दोलन गर्नुपर्छ, हामीले संयुक्त आन्दोलनबाट जनउभार सिर्जना गर्नुपर्छ भन्ने निष्कर्षमा पुग्यौं । त्यो निष्कर्षका साथ चौथो महाधिवेशनमा हामीले एउटा प्रस्ताव नै पारित ग¥यौं । र, हामीले सबै कम्युनिस्ट पार्टीहरू मिलाएर एउटा संयुक्त मोर्चा निर्माण गर्ने निर्णय ग¥यौं । पार्टीले मलाई नै त्यो संयुक्त मोर्चा बनाउने जिम्मेवारी दियो । मैले सबै कम्युनिस्ट समूहहरूस“ग छलफल गरें । त्यसपछि संयुक्त वाममोर्चा निर्माण भयो । ०४६ माघसम्म पुग्दा हामीले संयुक्त वाममोर्चा निर्माण गरिसकेका थियौं । काङ्ग्रेसस“ग पनि हामीले वार्ता ग¥यौं । 

त्यो वार्तापछि एउटा बृहत् संयुक्त मोर्चा निर्माण गरेर ०४६ फागुन ७ गते संयुक्त आन्दोलनको सुरुवात ग¥यौं । त्यो सुरुवातपछि ५१ दिन पनि पञ्चायत टिकेन । ५१ दिन पुग्दानपुग्दै ०४६ साल चैत २६ गते तत्कालीन निर्दलीय तानाशाही पञ्चायती व्यवस्था सिसाको महलझैं गल्र्यामगुर्लुम्म ढल्यो । र, राजतन्त्र हामी राजनीतिक पार्टीहरूस“ग सहमति र सम्झौता गर्न बाध्य भयो । र, ०४६ सालको परिवर्तन यसरी घटित भयो । 

जहा“सम्म पार्टीमा नेतृत्व परिवर्तनको लागि सहजता र असहजता कस्तो रह्यो भन्ने प्रश्न छ, यो ०३९ सालको प्रश्न हो । हामीले पार्टीमा उग्रवामपन्थी भड्काउहरू सच्याइसकेपछि नेपाली क्रान्तिका कार्यदिशा, नीति र सिद्धान्तहरूको शृङ्खला निर्माण गर्दै जनआन्दोलन र जनसङ्गठनलाई राष्ट्रव्यापी रूप दिएर राजतन्त्र र पञ्चायती तानाशाही व्यवस्थाविरुद्ध सङ्घर्ष गर्नुपर्ने आवश्यकता थियो । त्यो आवश्यकतालाई परिपूर्ति गर्नका लागि पार्टीका नीति र विचारहरूको सङ्घर्षमा हामीले बहस गर्न सुरु ग¥यौं । त्यो बहस हु“दै गएपछि नेतृत्वले सही ढङ्गले त्यसको सञ्चालन र सम्पादन गर्न सकेन । नेतृत्व जुन ढङ्गले बहस विवादहरूमा लाग्नुपर्ने थियो, त्यो ढङ्गले लाग्न सकेन । त्यतिबेला कमरेड सीपी मैनाली पार्टीको महासचिव हुनुहुन्थ्यो । उहा“ले पार्टीभित्र देखा परेका सम्पूर्ण विचारहरूलाई र भिन्न मतहरूलाई जसरी व्यवस्थापन गर्ने र नेतृत्व गर्ने काम गर्नुपर्ने थियो, त्यो गर्न सक्नुभएन । त्यसले गर्दा केन्द्रीय कमिटीको विश्वास उहा“ले गुमाउनुभयो । र, उहा“ मात्रै एकातिर र सिङ्गो केन्द्रीय कमिटी अर्कोतिर रहेको अवस्था सिर्जना भयो । जसले गर्दा पार्टीमा नेतृत्व परिवर्तनको माग उठ्यो । त्यतिबेला मैले आफैं महासचिव बन्नुपर्छ वा बन्छु भन्ने कल्पना गरेको थिइन“ । तर, त्यतिबेलाका जो साथीभाइहरू हुनुहुन्थ्यो, उहा“हरूमध्ये कसैले पनि त्यो जिम्मेवारी नलिने तर परिवर्तन नगरी पनि जान नसकिने टुङ्गोमा केन्द्रीय कमिटीका सबै साथीहरू पुगिसक्नुभएको थियो । अनि उहा“हरूले मलाई महासचिव प्रस्ताव गर्नुभयो । त्यो प्रस्तावमा मैले धेरै विचार गरें र अन्त्यमा स्वीकार गरें । त्यसपछि वास्तवमै पार्टी अगाडि बढ्यो । हाम्रा सामु उत्पन्न भइरहेका जति पनि विवादहरूलाई सफलतापूर्वक सैद्धान्तिक धरातलमा उभिएर हामीले हल ग¥यौं । नेपाली क्रान्तिका कार्यदिशा, नीति र सिद्धान्तको एउटा शृङ्खला नै तयार पा¥यौं । त्यो शृङ्खला तयार पार्ने क्रममा ०३९ देखि ०४६ सालसम्मको अवधि एक ऐतिहासिक अवधिका रूपमा रहेको छ । ०३९ सालमा जसरी नेतृत्व परिवर्तन भयो, त्यसबाट सीपी कमरेड अलिकति असन्तुष्ट हुनुभयो । उहा“ले सानासाना गुट पनि बनाउनुभयो । असन्तुष्टिहरू व्यक्त गर्दै पनि हि“ड्नुभयो । त्यसले गर्दा उहा“लाई पछि कारबाही पनि गर्नुप¥यो । नेतृत्व परिवर्तन भनेको सहज हु“दो रहेनछ । कतिपयलाई असहज लाग्दो रहेछ । समस्याहरू आउ“दा रहेछन् । यो अनुभव हामीलाई ०३९ सालले दिएको छ । ०४६ सालमा अत्यन्त सहजताका साथ कमरेड मदनकुमार भण्डारीलाई नेतृत्व सुम्पेर म नेतृत्वबाट हटेको हु“ । मैले सहजताका साथ त्यो चिजलाई लिए“ । मैले कुनै गुटबन्दी गरिन“ । पार्टीमा निरन्तर काम गर्दै आए“ । पछि आएर फेरि म पार्टीको महासचिव भए“ । फेरि पार्टीको अध्यक्ष भए“ । तर, मलाई अरू कुनै तलमाथि गर्नुपर्ने आवश्यकता परेन । कसैकसैलाई अलिकति समस्या पर्छ । सहन गाह्रो हुन्छ । कसैलाई सहन सजिलो हुन्छ । कसैले सहज ढङ्गले लिन्छन् । कसैले कष्टपूर्ण ढङ्गले लिन्छन् । यसकारण, नेतृत्व परिवर्तनको कुरामा तलमाथि हु“दो रहेछ । तर, जुन ०३९ सालमा नेतृत्व परिवर्तन भयो, त्यो पार्टीले ठीक निर्णय गरेको थियो । त्यसबाट पार्टीले असल परिणामहरू जन्मायो भन्ने कुरा घटनाक्रमले प्रस्ट पारेका छन् । 

निष्कर्ष 

नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा २० को दशकबाट जुन विभाजन हुन सुरु भएको थियो, त्यो विभाजनलाई तोड्दै क्रमशः फेरि पुनर्गठन गर्ने, फेरि एकता कायम गर्ने र फेरि रूपान्तरण गर्ने एउटा अभियान जो झापा सङ्घर्षपछि को–अर्डिनेसन निर्माण गरेर हामीले थाल्यौं, त्यो अभियान ०४६ सालको परिवर्तनसम्म आइपुग्दा धेरै हदसम्म सफल भयो । र, नेकपा (माले) नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनको मूल प्रवाहका रूपमा विकसित भयो । नेकपा 

(माले)ले नै पहिलो पटकको संसद्को निर्वाचनमा नेकपा (माक्र्सवादी) स“ग एकता कायम गरी अत्यन्त महŒवपूर्ण सफलता हासिल ग¥यो । त्यो परिवर्तनको सिलसिलामा हामीले कमरेड मनमोहन अधिकारीले नेतृत्व गर्नुभएको पाका पुराना कमरेडहरूसमेत भएको समूहस“ग एकीकरण गरेको त्यस एकीकरणले हाम्रो पार्टीलाई नेकपा (एमाले) मा रूपान्तरित ग¥यो । यसरी पार्टीको युवापङ्क्ति, पुरानो पाको पङ्क्ति र बयोवृद्धहरूको पङ्क्तिसमेत एकताबद्ध हुन पुग्यो । एकताबद्ध भएपछि नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई हामीले सुस्थिर ढङ्गले अगाडि बढाउने कामहरू गर्दै आएका छौं । ०४६ सालपछि पनि हाम्रो पार्टीमा विभाजन आयो । तर, त्यो विभाजनलाई केही वर्षभित्रै हामीले फेरि एकतामा रूपान्तरण ग¥यौं । त्यसको परिणाम स्वरूप नेकपा (एमाले) ०४६ सालपछाडि निरन्तर यो देशको कम्युनिस्ट आन्दोलनको मूल प्रवाह बनेर रहेको छ । बीचमा माओवादी आन्दोलन निकै चर्को रूपमा अगाडि आयो । त्यसले संविधानसभाको पहिलो निर्वाचनमा हामीलाई दोस्रो कम्युनिस्ट पार्टीका रूपमा धकल्यो । फेरि पनि हामीहरू आठौं राष्ट्रिय महाधिवेशन पछाडि उग्रवामपन्थका विरुद्ध जुध्यौं र वैचारिक सङ्घर्षहरू अगाडि बढायौं । त्यसले हामीलाई कम्युनिस्ट आन्दोलनको पहिलो शक्तिका रूपमा स्थापित गराइदियो । र, देशलाई अगाडि बढाउने सिलसिलामा अब नेकपा (एमाले) पहिलो पार्टी बन्ने उज्ज्वल सम्भावनाका साथ अगाडि बढिरहेको छ । सिङ्गो पार्टीको शक्तिलाई एकताबद्ध गरेर अगाडि बढाउन सकेको खण्डमा एउटा शक्तिशाली, राष्ट्रव्यापी, जनव्यापी सुअनुशासित, सुसङ्गठित र देशको सबैभन्दा शक्तिशाली पार्टीका रूपमा नेकपा (एमाले) विकसित भएर निरन्तर अघि बढ्नुु अनिवार्य छ ।

झापा सङ्घर्षपछि  राष्ट्रव्यापी पार्टी निर्माण

माधवकुमार नेपाल

१. राष्ट्रिय पार्टी निर्माणमा झापा सङ्घर्षको पे्ररणा 

वि.सं. १९९७ सालका वीर सहिदहरूले पनि लेनिनको समयको सङ्घर्षको चर्चा गरे, करिब त्यसै समयदेखि नेपालमा कम्युनिस्ट पार्टीको चर्चा सुरु भयो र २००६ सालमा कमरेड पुष्पलालको नेतृत्वमा नेपाली श्रमजीवी वर्गको मुक्तिका लागि नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको स्थापना भयो । यसरी स्थापित कम्युनिस्ट पार्टीले अगाडि बढ्ने क्रममा विभिन्न उतारचढावहरूको सामना ग¥यो । यसले मजदुर तथा किसानहरूलाई जागृत र परिचालित गर्ने काम ग¥यो, कर्मचारीहरूलाई जागृत गर्ने काम ग¥यो र विद्यार्थी सङ्गठनको निर्माण र परिचालन गर्ने काम ग¥यो । यी कामको माध्यमद्वारा कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई विस्तार गर्ने काम भयो । ०१५ सालको निर्वाचनमा यसले तराईका दुई तथा पहाडका दुई गरी जम्मा चार स्थानमा विजय प्राप्त ग¥यो । यही निर्वाचनबाट कम्युनिस्ट आन्दोलन देशव्यापी बन्यो । 

पञ्चायती व्यवस्थाको सुरुवात भइसकेपछि कम्युनिस्ट पार्टी चुप लागेर बसेन । यसका नेताहरू थुनामा गए, यातना भोगे र कतिपय निर्वासनमा रहनुप¥यो । यही बीचमा कम्युनिस्ट पार्टीभित्र आन्तरिक विवादहरू देखापरे । पार्टीको कार्यक्रम र कार्यनीतिसम्बन्धी सवालमा देखापरेको विवाद, अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनका मतभेदहरू र पञ्चायती व्यवस्थाबाट रचिएका षड्यन्त्रका साथै पद्धतिसङ्गत ढङ्गले अन्तरपार्टी सङ्घर्ष सञ्चालन नगर्नेजस्ता कारणले पार्टीमा विवाद र विभाजन चर्कंदै गयो । पार्टी केन्द्रको भूमिका कमजोर बन्दै गयो । ०२२ सालदेखि कतिपय स्थानीय कमिटीहरूले केन्द्रस“ग सम्बन्ध विच्छेद गर्न थाले । पार्टी छिन्नभिन्न हुन थाल्यो । कमरेड पुष्पलालले ०२४ सालबाट सुरु गर्नुभएको पर्टी पुनर्गठन अभियान पनि केही समय प्रभावकारी रहे दिगो हुन सकेन । विभाजनको प्रक्रिया बढेर गयो । स्थानीय कमिटीहरूले स्वायत्त ढङ्गले काम गर्न थाले । त्यसबेलाको सुन्दर पक्ष के थियो भने जिल्लाजिल्लामा गाडिएको कम्युनिस्ट पार्टीको जरो बलियो भएकाले स्थानीय कमिटीहरूले केन्द्रको मुख नताकी पार्टीलाई आ–आफ्नो जिल्लामा जोगाए, हुर्काए र अगाडि बढाए । अन्य जिल्लामा जस्तै झापा जिल्लामा पनि त्यहा“का क्रान्तिकारीहरूले कम्युनिस्ट पार्टीलाई जोगाउने, हुर्काउने र अगाडि बढाउने काम गरिरहेका थिए । 

यसैबीचमा झापा जिल्ला कमिटीमा रहेका केही कमरेडहरूमा नया“ विचारतर्फ आकर्षण बढ्यो । त्यो नया“ विचार भनेको चिनिया“ सांस्कृतिक क्रान्तिको विचार थियो र भारतीय नक्सलवाडी आन्दोलनको विचार थियो । यसको मूल सार भनेको हतियारबन्द आन्दोलनबाट मात्र कम्युनिस्ट पार्टीको विजय एवम् श्रमजीवी सर्वहारा वर्गको मुक्ति सम्भव छ भन्ने थियो । माक्र्सवाद, लेनिनवाद र माओ विचारधाराका साथै भारतीय कम्युनिस्ट पार्टीका नेता चारु मजुमदारको वर्गशत्रु खत्तमको विचारलाई अङ्गीकार गरेको यो विचार उग्र वामपन्थी विचारधारामा उभिएको थियो । त्यतिबेला वर्गशत्रुलाई हत्या गर्ने कुरालाई नै केन्द्रबिन्दुमा राखिएको थियो । जनतामा चेतना जगाउने, जनपरिचालन गर्ने र जनआन्दोलन गर्ने कुराहरू कम तर गुरिल्ला दस्ताहरू बनाउने र परिचालन गर्ने, गाउ“लाई आफ्नो कब्जामा राखी गाउ“बाट सहरलाई घेर्ने दीर्घकालीन जनयुद्धको बाटो अङ्गीकार गरिदिएको थियो । अतः झापा सङ्घर्षले दिएका महŒवपूर्ण सन्देशहरूमध्ये पहिलो सन्देश हो– त्याग, तपस्या र आवश्यक पर्दा बलिदान गरेर भए पनि कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई अगाडि बढाएर लैजानुपर्छ । यसको अर्को सन्देश शोषित, पीडित, श्रमजीवी र सर्वहारा वर्गको सेवा गर्नुपर्दछ र सर्वहारा वर्गको मुक्तिका लागि क्रियाशील रहनुपर्दछ । त्यस्तै, जनतामा चेतना फैलाउनुपर्दछ भन्ने यसको अर्को सन्देश हो । त्यतिबेला झापाका क्रान्तिकारी कमरेडहरूलाई दाङका कमरेडहरूले पठाएको चिठी र उक्त चिठीको जवाफस्वरूप झापाका क्रान्तिकारीहरूले लेखेको चिठीमा उल्लिखित ‘शोषण जहा“ हुन्छन्, ती ठाउ“ झापा हुन्छ र शोषित मान्छे जहा“ हुन्छ, त्यो झापाली हुन्छ...’ र ‘हेर्दा दङालीको चिठी हर्षविभोर भयौं हामी...’ जस्ता वाक्यांशहरूले लामो समयसम्म क्रान्तिकारीहरूलाई प्रेरणा र ऊर्जा प्रदान गरिरहे ।

२. कसरी निर्माण भयो को–अर्डिनेसन 

केन्द्र (को.के.) ?

०२२ सालदेखि म कम्युनिस्ट आन्दोलनमा आकर्षित भई ०२६ सालमा कमरेड पुष्पलालले नेतृत्व गर्नुभएको कम्युनिस्ट समूहमा संगठित भई नया“ क्रान्तिकारी पार्टी निर्माण गर्नुपर्छ भन्ने मान्यतासहित मोरङ पुगेको थिए“ । मलाई चिनिया“ सांस्कृतिक क्रान्ति र भारतको नक्सलवाडी आन्दोलनले प्रभावित गरिरहेकै थिए । त्यसमाथि झापाको सङ्घर्षले पनि प्रभावित ग¥यो । त्यहीबेला मोरङमा एउटा अर्को क्रान्तिकारी सङ्गठन थियो । त्यसको नाम थियो, ‘नेपाल क्रान्तिकारी सङ्गठन माक्र्सवादी, लेनिनवादी (माले) मोरङ’ । त्यो सङ्गठनमा आबद्ध भएर हामी काम गर्न थाल्यौं । यसैबीच, मोरङको सङ्गठन र झापाका क्रान्तिकारीहरूको बीचमा सहकार्य हुन थाल्यो । सहकार्यसहित संयुक्त रूपमा हामीले आ–आफ्नो ठाउ“मा कामलाई अगाडि बढाउ“दै लग्यौं । 

त्यतिबेला अबको कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई जोगाउने, बचाउने, हुर्काउने र बढाउने जिम्मेवारी लिनुपर्दछ भन्ने भावना हामीले बोक्यौं । त्यही क्रममा नै झापाका क्रान्तिकारीहरूमध्ये कमरेड मुकुन्द न्यौपानेस“ग मेरो सम्पर्क सम्बन्ध भयो । उहा“ पहिले झापाबाट मोरङ आउनुभयो र पछि बारा जानुभयो । उहा“ले झापा सङ्घर्षको सन्देशलाई फैलाउने काम गर्नुभयो । त्यसपछि कमरेड केपी ओली आउनुभयो । उहा“ आएपछि निर्वासनमा रहनुभएका क. मोहनचन्द्र अधिकारीलाई लिन जानुभयो । उहा“हरूस“गको सम्पर्क सम्बन्धबाट झापाभित्र दुई लाइन सङ्घर्ष चलिरहेको जानकारी प्राप्त भयो र उग्र वामपन्थी लाइनले पारेको असरका बारेमा हामीस“ग व्यापक छलफल भयो । त्यही क्रममा ०३० सालको अन्तिममा झापा जिल्ला कमिटीका नेता सीपी मैनालीस“ग विराटनगरमा मेरो सम्पर्क भयो । त्यतिबेला झापामा सम्पर्क गर्ने जिम्मा मोरङको पार्टीले मलाई नै दिएको थियो । 

हामी दुईको बीचमा सल्लाह भयो कि ‘अब यो आन्दोलनलाई झापामा वा मोरङमा मात्रै सीमित गर्नुहु“दैन, देशव्यापी रूपमा लैजानुपर्दछ ।’ त्यस समयमा झापामा चर्को दमन चलिरहेको थियो । सोही दमनका क्रममा सुखानीमा पा“चजना क्रान्तिकारी कमरेडहरूलाई जेल सार्ने बहानामा हत्या गरियो । अन्य कमरेडहरू पनि दमनको सिकार हुनुभयो । त्यतिबेला उक्त दमनबाट कम्युनिस्ट पार्टीलाई कसरी जोगाउने भन्ने ठूलो चिन्ता थियो । मोरङमा त्यति ठूलो दमन थिएन, तर जब हामीले भारतीय सिनेमा जलाउने कार्यक्रम ग¥यौं र भारतमा पठाएका दस्तावेजहरू समातिए, त्यसपछि नक्सलवाडी गतिविधि बढेको भन्दै प्रशासनले कडाइ ग¥यो । पार्टीको कामलाई दमन भएको स्थानमा मात्र सीमित गर्ने कि अन्यत्रसमेत लैजाने भन्ने स्थिति उत्पन्न भइसकेपछि हामीले एउटा क्रान्तिकारी अपिल प्रकाशित गर्ने निर्णय ग¥यौं र सोही निर्णयका आधारमा सीपी मैनाली र म बसेर मस्यौदा गरिएको उक्त अपिल २०३१ साल जेठ १४ गतेका दिन जारी गरियो । सोही अपिललाई देशव्यापी रूपमा प्रचार गर्नका लागि मेची र कोसीको जिम्मा सीपी मैनालीलाई एवम् कोसीको तराईका जिल्ला र पश्चिम तिरको जिम्मा मलाई दिइयो । त्यही सिलसिलामा म सिरहा, बारा, पर्सा, काठमाडौं, दोलखा र सिन्धुपाल्चोक पुगें । अनि अमृत बोहरा, मिलन तुलाधर, मुकुन्द न्यौपाने, मणिलाल राईलगायतलाई सम्पर्क गर्ने काम गरें । त्यसबेलाको उक्त काममा रामचन्द्र यादव र म केन्द्रको काममा बढ्ता जुटेका थियौं । 

यो सबै गरिसकेपछि अब एउटा क्रान्तिकारी सङ्गठन बनाउनैपर्छ भनेर हामीले ०३१ सालमै कोसिस ग¥यौं । त्यो कोसिस सफल भएन । पुनः ०३२ सालको जेठ महिनामा हामीले एउटा राष्ट्रिय भेला ग¥यौं, त्यस भेलाबाट हामी आठजना (सीपी मैनाली, म, रामचन्द्र यादव, अमृत बोहरा, झलनाथ खनाल, मुकुन्द न्यौपाने, मणिलाल राई र गोविन्द न्यौपाने) रहेको को–अर्डिनेसन केन्द्र बनाइयो । तीनजनाको ब्युरो बन्यो जसमा सीपी मैनाली, म र रामचन्द्र यादव थियौं । यसरी निर्माण भएको को–अर्डिनेसन केन्द्रले पुष्पलाल समूहस“ग छुट्टिएको मुक्तिमोर्चा समूहलाई एकताबद्ध ग¥यो, जसमा जीवराज आश्रित, मोदनाथ प्रश्रित, मदन भण्डारी, बामदेव गौतम, सिद्धिनाथ ज्ञवालीलगायतका कमरेडहरू हुनुहुन्थ्यो । त्यसपछि मोहनविक्रम समूहबाट अलग भई बनेको र नेत्रलाल अभागीको नेतृत्वमा रहेको दाङको सन्देश समूहस“ग एकता ग¥यौं । पूर्वको रातोझन्डा समूहलाई पनि पार्टीमा समावेश गराइयो, जसमा वासु शाक्यसहितका कमरेडहरू हुनुहुन्थ्यो । त्यपछि ०३५ पुस ११ मा एक सम्मेलन गरी नेकपा (माले) गठन गरियो । मालेको गठनपछि सानाठूला थुप्रै क्रान्तिकारी कम्युनिस्ट समूहरूलाई एकताबद्ध गर्दै नया“ पर्टी निर्माण र विस्तार गरिएको थियो । 

३. कोके र झापाको सैद्धान्तिक बाटो 

झापा आन्दोलनको सैद्धान्तिक बाटो भनेको चिनिया“ सांस्कृतिक क्रान्ति र भारतीय नक्सलवाडी आन्दोलनको बाटो थियो । त्यसको मूल सार भनेको हतियारबन्द आन्दोलनबाट मात्र कम्युनिस्ट पार्टीको विजय एवम् श्रमजीवी सर्वहारा वर्गको मुक्ति सम्भव छ भन्ने थियो । आज आएर हेर्दा त्यो उग्रवामपन्थी दृष्टिकोण थियो भन्नुपर्दछ । त्यसले माक्र्सवाद, लेनिनवाद र माओ विचारधाराका साथै भारतीय कम्युनिस्ट पार्टीका नेता चारु मजुमदारको वर्गशत्रु खत्तमको विचारलाई अङ्गीकार गरेको थियो ।  त्यतिबेला शत्रुलाई हत्या गर्ने कुरालाई नै केन्द्रबिन्दुमा राखिएको थियो । जनतामा चेतना जगाउने, जनपरिचालन गर्ने र जनआन्दोलन गर्ने कुराहरू कम तर गुरिल्ला दस्ताहरू बनाउने र परिचालन गर्ने, गाउ“लाई आफ्नो कब्जामा राखी गाउ“बाट सहरलाई घेर्ने दीर्घकालीन जनयुद्धको बाटो अङ्गीकार गरेको थियो ।

को–अर्डिनेसन केन्द्रले सुरुवातमा सैद्धान्तिक आधारका रूपमा माक्र्सवाद, लेलिनवाद, माओ विचारधारा र चारु मजुमदारको लाइन लिएको थियो । ०३५ सालको साउन महिनामा भएको कोकेको तेस्रो सम्मेलनमा बहस गर्दै जाने क्रममा नेपालीहरूले चारु मजुमदार लाइन भन्नुहु“दैन भनेर त्यसलाई हटाउने प्रस्ताव गरियो । त्यसमा ठूलो विवाद भयो । उक्त लाइन हटाउने विषयमा रामचन्द्र यादवको गम्भीर असहमति रह्यो, तर कोकेका अधिकांश नेता हटाउने पक्षमा भएकाले बहुमतबाट चारु मजुमदार लाइन हटाउने प्रस्ताव पारित भयो । त्यसरी हामीले जडसूत्रवादी एवम् कुनै पार्टी विशेषको प्रभावबाट मुक्त हुने कोसिस ग¥यौं ।     ४. प्रमुख सैद्धान्तिक रूपान्तरण (पा“चौं महाधिवेशनसम्म)

२०३५ सालको पुस महिनामा मोरङमा पहिलो राष्ट्रिय सम्मेलनको आयोजना भयो । कमरेड मदन भण्डारीले त्यसको व्यवस्थापनको जिम्मा लिनुभएको थियो । उक्त सम्मेलनबाट हामीले पार्टीलाई उग्रवामपन्थी विचारबाट अलिकति सही बाटोतर्फ डो¥याउन थाल्यौं । तर पनि पार्टीभित्र अझै पनि उग्रवामपन्थी चिन्तन हावी थियो । त्यतिबेलादेखि हामीले हाम्रो कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई विदेशी प्रभावबाट मुक्त गराएर नेपालले आफ्नो बाटो आफैं पहिल्याउनुपर्छ भन्ने मान्यता बोक्यौं । ०३५ देखि ०३७ सालसम्म पार्टीभित्र ठूलो बैचारिक सङ्घर्ष चल्यो । जनमतसङ्ग्रह, शान्ति क्षेत्रको प्रस्ताव तथा क्रान्तिकारी अस्थायी सरकार निर्माण गर्नेजस्ता विषयमा धेरै विवादहरू भए । यही वैचारिक सङ्घर्ष चल्ने क्रममा नै हामीले जनआन्दोलनको आवश्यकता र महŒवलाई, नेपाली क्रान्तिको सिद्धान्त कस्तो हुनुपर्छ भन्ने मान्यतालाई, मित्र र शत्रु पहिचान गर्ने कुरालाई, क्रान्तिकारी नारा तय गर्ने कुरालाई, रणनीति र कार्यनीति के हुनुपर्दछ भन्ने विषयलाई टुङ्गो लगाउने काम ग¥यौं । 

०३७ सालसम्म आउ“दा हाम्रो पार्टीमा धेरै हदसम्म वैचारिक स्पष्टता आइसकेको थियो । यस अवधिमा पार्टीका नेता–कार्यकर्ताहरूमा अध्ययन संस्कृति एवम् बैचारिक बहस गर्ने क्षमताको विकास भयो । यही बीचमा पञ्चायती व्यवस्थालाई उपयोग गरी पञ्चायतको भण्डाफोर गर्ने कार्यनीतिसमेत अवलम्बन गरियो । ०४६ सालमा चौथो महाधिवेशन गरिसकेपछि माओत्से तुङ विचारधारा भनिरहनुनपर्ने, सोभियत सङ्घ समाजवादी मुलुकका रूपमा रहेको जस्ता निष्कर्ष निकाल्दै धेरै हदसम्म उग्रवामपन्थी सोचबाट हामीले पार्टीलाई मुक्त ग¥यौं । चौथो महाधिवेशनले प्रतिस्पर्धालाई स्वीकार गर्ने, जनतास“गको सम्बन्धलाई मुख्य बलका रूपमा लिने, जनताको चेतना, जागरण अनि हाम्रो पार्टीको पहलकदमीमा जनपरिचालन र सोही आधारमा हुने जनआन्दोलनबाट परिवर्तन गर्ने कुरालाई अवलम्बन ग¥यो । यसबीचमा विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनमा निकै ठूलाठूला समस्याहरू देखा परे । विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनमा देखिएका समस्याहरूलाई हाम्रो देशको सन्दर्भमा कसरी सम्बोधन गर्ने र नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई जोगाउने भन्ने विषयमा निकै बहसहरू गरिए । 

पार्टीका नेताहरूको बीचमा विभिन्न ढङ्गले सघन रूपमा चलिरहेको यस बहसको आलोकमा कमरेड मदन भण्डारीको नेतृत्वमा जनताको बहुदलीय जनवाद अगाडि सारियो । प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा समेत कम्युनिस्ट पार्टीको भूमिकालाई सशक्त बनाइयो । त्यसैबीचमा नेपाली काङ्ग्रेस र संयुक्त बाममोर्चाको संयुक्त आह्वानमा जनआन्दोलन सञ्चालन भयो र पञ्चायती व्यवस्थाको अन्त्य भयो । पार्टीहरू खुला भएलगत्तै मनमोहन अधिकारी तथा सहाना प्रधानको नेतृत्वमा रहेको नेकपा (माक्र्सवादी) स“ग हाम्रो पार्टीको एकता भयो, जसले नेपाली समाजमा नया“ खाले तरङ्ग पैदा ग¥यो । यसको परिणाम स्वरूप ०४८ सालमा भएको निर्वाचनमा हाम्रो पार्टी एक तिहाइभन्दा बढी सिटका साथ संसद्को दोस्रो ठूलो दलका रूपमा उपस्थित भई विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनमा एउटा नया“ उदाहरण प्रस्तुत गर्न सफल भयो । 

५. निष्कर्ष 

नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनका आधारमा यो निष्कर्ष निकाल्न सकिन्छ कि आन्दोलनप्रति पूर्ण रूपमा समर्पित भए, समाजको रूपान्तरण गर्ने भावनाप्रति इमानदार हुन सके र कम्युनिस्ट पार्टीको आचरणलाई ग्रहण गर्न सके कम्युनिस्ट पार्टीले सबै क्षेत्रमा आफूलाई अगुवाका रूपमा प्रस्तुत गर्न सक्छ । नेतृत्वको इमान्दारी, निष्ठा, समर्पण, क्रियाशीलता, आचरण, क्रान्तिकारिता, जनतास“गको सम्बन्ध, संस्कृति, सामाजिक सम्बन्ध, संस्कार र कार्यशैलीजस्ता विषयवस्तुले नै पार्टीलाई जनताको बीचमा स्थापित गर्दछन् । उल्लिखित सबै कुरामा श्रेष्ठ हुन सकियो भने कम्युनिस्ट पार्टी जनताको मनमा बस्छ र जनविश्वाससहित जुनसुकै मोर्चामा पनि कम्युनिस्ट पार्टीले जित्न सक्छ । असल कम्युनिस्ट पार्टी जहिले पनि उठिरहेका ज्वलन्त विषयहरूमा सही अडानसहित दृढताका साथ उभिन सक्नुपर्छ । कुनै पनि कुराबाट विचलित हुनुहु“दैन कमरेड नेत्रलाल अभागीले भनेजस्तै सतिसाल बन्नुपर्दछ ।

झापा सङ्घर्ष र मुलुकको रुपान्तरण

ईश्वर पोखरेल

१. नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलन र झापा सङ्घर्ष

नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलन एउटा अवस्थामा पुगेपछि, त्यसैभित्रबाट झापा सङ्घर्षको जन्म भएको हो ! कम्युनिस्ट आन्दोलनमा गतिहीनता, ठहराव र अकर्मण्यताका कारण एक किसिमले दिशाविहीनता देखिएको बेला झापा ‘झिल्को’ बनेर देखा परेको थियो ! झापा त्यसबेला कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र जÞबर्जस्त झा“गिएको ‘दक्षिणपन्थी औसरवाद’का विरुद्ध ‘क्रान्तिकारी धार’को उद्भवका रूपमा देखिएको थियो ! सुरुका दिनमा ‘झापाली क्रान्तिकारीहरू’ले अतिवादबाट प्रभावित भएर नेपालको कम्युनिस्ट पार्टीको गठनलाई समेत सकारात्मक रूपमा लिन सकेनन् र ‘विश्व संशोधनवादको सफल षडयन्त्रस्वरूप’ यो गठन गरिएको हो भन्ने अतिवादबाट प्रभावित भएर गलत निष्कर्ष निकालेका थिए । यही निष्कर्षका आधारमा नया“ र सही नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी गठनको अपरिहार्यताको घोषणासमेत गरेका थिए । 

‘झापा सङ्घर्ष’ र ‘झापा विद्रोह’– यी दुइटा भनाइ धेरै प्रयोग हुने गरेका छन् । यी भनाइ प्रयोग गरिरह“दा कतैकतै नबुझिकनै र कतै भने बुझे पनि शब्दको सही तरिकाले प्रयोग नभएको पनि देखिन्छ । वास्तवमा ‘झापा सङ्घर्ष’ त्यसबेला झापामा व्याप्त सामन्ती शोषण–उत्पीडनका विरुद्ध स्थानीय किसान जनताले सञ्चालन गरेको सङ्घर्षको सन्दर्भमा प्रयोग गरिएको थियो र त्यसै अर्थमा यो शब्दलाई प्रयोग गर्नु उपयुक्त पनि थियो । तर, ‘जनविद्रोह’को अर्थमा ‘सङ्घर्ष’लाई प्रयोग गर्नु वा बुभ्mनु उपयुक्त थिएन र हु“दैन पनि । नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र हुर्किंदै बलशाली बनेको दक्षिणपन्थी औसरवादसित ‘विद्रोह’ भन्ने कुरा ठीक भए पनि ‘जनविद्रोह’को अर्थमा ‘झापा सङ्घर्ष’लाई बुभ्mनु उपयुक्त थिएन र होइन पनि ! 

२. प्रारम्भ ः सङ्गति र विसङ्गति 

झापा सङ्घर्ष नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा एउटा ‘झिल्को’ बनेर प्रारम्भ भयो । चर्को सामन्ती शोषण र उत्पीडनका विरुद्ध स्थानीय जनताको सङ्घर्ष र सामन्तवादी शोषण–उत्पीडनका विरुद्ध सञ्चालित सङ्घर्षहरूलाई योग्यतापूर्वक नेतृत्व गर्नुपर्ने कम्युनिस्ट पार्टीको नेतृत्वमा देखिएको अकर्मण्यता र औसरवादको दलदलमा फ“सिरहेको उसको स्थितिसितको विद्रोहको परिणाम झापा सङ्घर्ष वा विद्रोह थियो । तर, झापासित यी सबल र राम्रा कुराहरूस“गै केही समस्या पनि देखिए । अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनमा देखापरेको ‘महावादविवाद’का वाञ्छित र अवाञ्छित प्रभाव र असरहरू झापा सङ्घर्षमा पनि गम्भीर रूपमा परेको देखिन्छ ! तत्कालीन सोभियत सङ्घ र चीनका कम्युनिस्ट पार्टीहरूबीचको विवादले सिङ्गो विश्व कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई प्रभावित बनाएको (विभाजित पनि गरिरहेको) र नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलन पनि ती महावादविवादका कारण (त्यहा“ गरिएका विश्लेषण र निष्कर्षहरूबाट) गम्भीर रूपमा प्रभावित हुन पुगेको थियो । झापा सङ्घर्ष र त्यसलाई सञ्चालन वा नेतृत्व गर्नेहरू पनि यसबाट प्रभावित हुन पुगेकै हुन् ! चिनिया“ कम्युनिस्ट पार्टीको प्रभाव र निर्देशनमा संसारभरि नै कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई ‘क्रान्तिकारीकरण’ गर्ने, ‘क्रान्तिकारी माक्र्सवादी–लेनिनवादी कम्युनिस्ट पार्टी’ गठन गर्ने अभियान नै सञ्चालन गरिएको थियो । चीनको ‘सांस्कृतिक क्रान्ति’ले नेतृत्वदायी हैसियतले यसका लागि शङ्खघोष गरिरहेको थियो । यस अभियानका आलोचक वा असहमतहरूप्रति असहिष्णु हु“दै ‘विश्व संशोधनवादको सफल षड्यन्त्रस्वरूप गठन गरिएका गुटहरूसित विद्रोह गरी नया“ क्रान्तिकारी कम्युनिस्ट पार्टी गठन गर्ने’ आह्वानसहित सार्वजनिक गरिएका सन्देशहरूबाट प्रभावित हु“दै ‘क्रान्तिकारी कम्युनिस्ट पार्टी’हरू गठन गर्ने विश्वव्यापी अभियान चलिरहेको थियो । यही अभियानको प्रभाव यहा“ (नेपालमा पनि) परिरहेको थियो र झापा सङ्घर्षका क्रममा यो प्रकट हुन पुगेको थियो । यद्यपि, झापा सङ्घर्षपछि सङ्गठित हुन लागिरहेका क्रान्तिकारीहरूले क्रान्तिकारी कम्युनिस्ट पार्टी निर्माणका लागि केही ठोस कामहरू र ती ठोस कामहरू पूरा गर्दै केन्द्रीय काम अघि सारेका थिए । ती ठोस कामहरू यस्ता थिए– कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र देखा परेको दक्षिणपन्थी औसरवादको विरोध गर्ने, आधारभूत श्रमजीवी जनतासित एकाकार हुने, स्थानीय श्रमजीवी जनताद्वारा सञ्चालित वर्गसङ्घर्ष सञ्चालन गर्ने र कार्यशैलीमा सुधार गर्ने– यी ठोस कामहरू गर्दै एउटा सशक्त र जनआधारित क्रान्तिकारी केन्द्रको निर्माण गर्ने केन्द्रीय काम तय गरिएको थियो । यसरी एउटा व्यवस्थित कार्य योजनाका साथ सङ्घर्ष सञ्चालन गर्न ‘झापाली क्रान्तिकारीहरू’ले आफूहरूलाई अगाडि बढाएका थिए । यही योजनाका साथ उनीहरूले ‘को–अर्डिनेसन केन्द्र’ गठन गरेका थिए । यसको गठन मुलुकमा कम्युनिस्ट क्रान्तिकारीहरूको राष्ट्रव्यापी सङ्गठित शक्ति निर्माण अभियानको थालनी पनि थियो । यो ठाउ“सम्म आइपुग्दा पनि ‘सङ्घर्ष सशस्त्र मात्रै, सङ्गठन सशस्त्र सङ्घर्ष सञ्चालन गर्न मात्रै, पार्टीको काम पूर्णतः भूमिगत मात्रै र प्रचार त्यसैअनुरूप मात्रै’ थियो भन्दा हुन्छ । सङ्गठन र सङ्घर्षको थालनी ‘एक एरिया, एक युनिट, एक स्क्वाड र एक एक्सन’ मात्रै थियो । यी कुराले झापाली क्रान्तिकारीहरूमा उग्रवामपन्थी अतिवादबाट निर्देशित एकाङ्गीपन थियो भन्ने कुरालाई दर्साउ“छन् । यस किसिमका समस्याका कारण उनीहरू स्वयम्लाई समेत नोक्सानी र क्षति पुगिरहेको थियो । तर, अत्यन्त सकारात्मक कुरा के थियो भने उनीहरू आफ्नै व्यवहारबाट शिक्षा ग्रहण गर्दै हिम्मतका साथ अघि बढिरहेका पनि थिए । झापा र मोरङका क्रान्तिकारीहरूले ‘अपिल’ प्रकाशित गरेदेखि ‘कोके’ गठनसम्म आइपुग्दा सुरुका दिनका अतिवादबाट प्रभावित विचार र व्यवहारहरू सच्याउ“दै लगिएको वा सच्याउने प्रयत्न गरिएको देखिन्छ । ‘वर्गशत्रु खत्तम’लाई अभियानका रूपमा सञ्चालन गर्ने ‘राजनीतिक लाइन’ लिएर हि“डिरहेका झापाली क्रान्तिकारीहरू ‘कोके’ गठन र त्यसको अन्तिम अन्तिमतिर आइपुग्दा त्यसलाई त्यागेर ‘जमिनदार–दलाललाई खत्तम गर्ने कार्यनीति’मा आइपुगेका थिए । अझ त्यसलाई पनि स्थानीय तहमा सङ्घर्षका अन्य रूपहरू प्रयोग गर्दै अगाडि बढ्ने र आम जनताको बीचमा एक्ल्याइएका र बदनाम ‘जमिनदार–दलालहरू’लाई मात्र स्थानीय जनताको सङ्घर्षशील र सङ्गठित पङ्क्तिबाट (जसलाई त्यतिबेला गोरिल्ला स्क्वाड भनिन्थ्यो) ‘सफाया’ गर्ने ‘कार्यनीति’का रूपमा परिभाषा गर्न खोजिएको थियो । त्यसलाई उग्रवामपन्थताबाट क्रमशः उन्मुक्तिको प्रयत्नका रूपमा बुभ्mन सकिन्छ । ‘कोके’ को तेस्रो सम्मेलन (०३५ साउन) र ‘नेकपा (माले)’ को स्थापना (०३५ पुस) सम्म आइपुग्दा यो प्रयत्न तीव्रताका साथ अघि बढेको देखिन्छ । ०३५ र ०३६ को आन्दोलनले त नेकपा (माले) भित्र चिन्तन र आचरणमा निकै धेरै परिवर्तन ल्याउन पुगेको थियो । केही समय पहिलेसम्म ‘क्रान्तिकारी जनसङ्गठन’ र ‘संशोधनवादी जनसङ्गठन’ भनेर आफूहरू ‘क्रान्तिकारी जनसङ्गठन’को पक्षमा रहेको दाबी गर्ने ‘झापाली क्रान्तिकारीहरू’ राष्ट्रव्यापी आन्दोलनको आ“धीहुरीपछि राष्ट्रिय स्तरका जनसङ्गठनहरू निर्माण गर्ने काममा घोषित रूपमै लागे । वास्तवमा ०३५ र ०३६ को ऐतिहासिक सङ्घर्षले उनीहरूको चिन्तनमा रहेको जडतालाई भत्काइदिएको थियो । यो अभ्यासमा प्रवेश गरेपछि उनीहरूको प्रभाव ह्वात्तै बढेको थियो, एउटा आसलाग्दो उदीयमान शक्तिका रूपमा परिचित भइरहेको थियो । तर, उनीहरू पुरानो धङधङीबाट मुक्त नभइसकेको कुरा ‘जनमतसङ्ग्रह’प्रतिको दृष्टिकोणमा उनीहरूको अलमल र ढुलमुलेपनमा स्पष्ट देखिएको थियो । एउटा छोटो अवधिमा पटकपटक फेरिएका निर्णयहरूले त्यसलाई देखाएको थियो । यही कारणले उनीहरूले त्यसबेला वास्तवमा आफूलाई महŒवपूर्ण र निर्णयात्मक भूमिकामा उभ्याउन सक्ने सम्भावना एक किसिमले टरेर गयो । तत्कालीन नेकपा (माले) को केन्द्रीय कमिटीको नवौं बैठक (०३७ असोज)ले पार्टीभित्र रहेका उग्रवामपन्थी अतिवादलाई सच्याउने र सही बाटोमा हि“डाउन महŒवपूर्ण निर्णयहरू गरेको थियो । मार्गदर्शक सिद्धान्त, सङ्गठन, सङ्घर्ष र अन्य कतिपय कार्यनीतिक सवालहरूमा नया“ निर्णयहरू गरिएका थिए । माक्र्सवाद–लेनिनवाद–माओत्से तुङ विचारधारा र चारु मजुमदारको लाइनलाई मार्गदर्शक सिद्धान्त मानेर हि“ड्न सुरु गर्ने ‘झापाली क्रान्तिकारीहरू’ ०३६ र ०३७ सालसम्म आइपुग्दा ‘माक्र्सवाद–लेनिनवाद’लाई मात्र मार्गदर्शक सिद्धान्त स्वीकार गर्ने ठाउ“मा आइपुगेका थिए । पूर्वसोभियत सङ्घलाई ‘संशोधनवादी–पु“जीवादी मुलुक’ भनेर व्याख्या गर्नेहरू ‘केही गल्ती कमजोरीहरूसहितको समाजवादी मुलुक’ भन्ने ठाउ“मा पुगेका थिए । सङ्घर्षका सबै सम्भव रूपहरू अपनाउनुपर्ने, श्रमजीवीहरू भएका सबै ठाउ“मा सबै किसिमका सङ्गठनहरू निर्माण गर्नुपर्ने, सम्भव सबै पक्षहरूसित सङ्घर्षको मोर्चा कस्नुपर्ने आदि निष्कर्षमा पुगेको थियो, झापाली क्रान्तिकारीहरूको विकसित सङ्गठित रूप नेकपा (माले) । यो ठाउ“सम्म आइपुग्दा, नेकपा (माले)ले अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनका अनुभवहरूबाट सिक्ने, आफ्नै दार्शनिक–सैद्धान्तिक अध्ययनलाई गहि¥याउने, निरन्तरको व्यवहार र वर्ग–सङ्घर्षका अनुभवहरूबाट सिक्न तत्पर हुने गुण तथा विशेषताहरूलाई उल्लेखनीय रूपमा आत्मसात् तथा विकास गरेको थियो । 

३. झापा आन्दोलनमा वैचारिक रूपान्तरणको क्रम

झापा सङ्घर्षका स्रोत दुइटा हुन् ः पहिलो, आन्तरिक स्रोत वा कारण । मुलुकभित्रको राजनीतिक अधिकारविहीन स्थिति अर्थात् निर्दलीय र निरङ्कुश शासन व्यवस्था थियो र मुलुकमा कहालीलाग्दो र निस्सासि“दो वातावरण थियो । आम नेपाली नागरिकहरू राजनीतिक अधिकारविहीन अवस्थामा थिए । त्यसका विरुद्धमा सचेत र जागरुक व्यक्तिहरू, खासगरी युवाहरू जुर्मुराउने प्रयत्न गरिरहेका थिए । त्यही प्रयत्न केन्द्रीकृत भएर झापामा देखापरेको थियो । एकातिर त्यस्तो राजनीतिक परिवेश थियो भने अर्कोतिर नेपाली समाज खासगरी ग्रामीण क्षेत्र चर्को सामन्ती शोषण उत्पीड़नले जर्जर बनिरहेको थियो । त्यसका विरुद्ध छिटफुट रूपमा ठाउ“ठाउ“मा स्वतःस्फूर्त वा स्थानीय रूपमा जनपक्षीय र प्रगतिशील विचार बोकेका युवाहरूले सङ्गठित भएर अगुवाइ गर्न खोजिरहेका थिए । त्यस्ता गतिविधिहरूमाथि राज्यद्वारा चर्को दमन हुने गरेको थियो । यस्तै, परिवेश र परिस्थितिमा झापा आन्दोलन प्रारम्भ भएको थियो । त्यसलाई औसरवाद र अकर्मण्यताको सिकार बन्दै गएको र निरन्तर विभाजित हु“दै गएको कम्युनिस्ट पार्टीको नेतृत्वसित विद्रोह गरी पुनर्गठित भएको झापा जिल्लाका कम्युनिस्टहरूको सङ्गठित नेतृत्वपंक्तिले गरेको थियो । दोस्रो, स्रोत वा कारण बाह्य थियो । अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र चिनिया“ कम्युनिस्ट पार्टी र तत्कालीन सोभियत सङ्घको कम्युनिस्ट पार्टीहरूलाई केन्द्र गरी चलेको ‘महा–वादविवाद’को प्रभाव झापामा परेको हो । यसमा झापाली क्रान्तिकारीहरू चिनिया“ कम्युनिस्ट पार्टी र यसैद्वारा सञ्चालित र बहुचर्चित ‘महान् सांस्कृतिक क्रान्ति’को प्रत्यक्ष प्रभावमा थिए । भारतको पश्चिम बङ्गालस्थित नक्सलवाडीको ‘किसान विद्रोह’को प्रत्यक्ष प्रभाव र प्रेरणा झापा आन्दोलनमा परेको थियो । माथि उल्लिखित कारण र स्रोत नै झापा सङ्घर्षका मुख्य स्रोत र कारण थिए भनिरह“दा ती सबैका दार्शनिक, वैचारिक, सैद्धान्तिक, राजनीतिक, साङ्गठनिक तथा कार्यनीतिक निष्कर्षहरूको ठूलो प्रभाव झापाली क्रान्तिकारीहरूमा परेको थियो भन्ने कुरा स्वतसिद्ध छ । त्यस्तो प्रभावको ठोस अभिव्यक्ति कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्रका बहस विवादलाई हेर्ने दृष्टिकोण र सञ्चालन गर्ने तरिकामा, समाजको वर्ग विश्लेषण गर्ने विधिमा, सङ्गठन निर्माण गर्ने तथा सङ्घर्ष सञ्चालन गर्ने सवालमा तथा समाज परिवर्तन र परिवर्तनको प्रक्रियालाई बुभ्mने सवालमा पनि देखापरेको थियो । यी आधारभूत विषयहरूमा  झापाली क्रान्तिकारीहरू एक किसिमले नराम्ररी प्रभावित थिए । बुझाइ र विश्लेषणमा मनोगत पक्ष एक किसिमले हावी थियोभन्दा हुन्छ ।

तर यस्ता कमजोरीहरू हु“दाहु“दै पनि आफ्नै व्यवहार र अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनबाट प्राप्त शिक्षाहरूबाट सिक्ने र सैद्धान्तिक अध्ययनलाई बढाउ“दै जाने क्रममा झापाली क्रान्तिकारीहरूले आफंैमा ठूलो परिवर्तन ल्याउ“दै आए । उनीहरूमा यो परिवर्तन यति छिटोछटो भयो कि उनीहरूले आफ्नो विस्तार उल्लेखनीय रूपमा गर्दै अघि बढे ।   प्रारम्भमा ‘माक्र्सवाद–लेनिनवाद–माओत्से तुङ विचारधारा तथा चारु मजुमदारको लाइनलाई मार्गदर्शक सिद्धान्त’ भने पनि केही वर्षभित्रै ‘माक्र्सवाद–लेनिनवाद’लाई मात्र मार्गदर्शक सिद्धान्त स्वीकार गरे । यद्यपि, त्यसबेला पनि चारु लाइनलाई मान्नेबारे भित्रै पनि विवाद भने थियो । अझ पछि त आफ्नो विशेषताअनुसार माक्र्सवाद–लेनिनवाद र जनताको बहुदलीय जनवादलाई मार्गदर्शक सिद्धान्तका रूपमा स्वीकार गरिएको स्पष्टै छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र चलेको विवादमा एउटा पक्षमा उभिने अभ्यासलाई त्यागेर मुद्दामा आधारित दृष्टिकोण अपनाउने, मूलतः आफ्नो विषयमा केन्द्रित बन्ने, अन्य कसैका आन्तरिक मामिलामा हस्तक्षेप नगर्ने, आफ्नै देशको विशिष्ट स्थितिमा माक्र्सवादको ठोस तथा सिर्जनात्मक अभ्यास गर्ने कुरामा केन्द्रित हुने कुरामा जोड दिइएको थियो । 

सङ्गठन मूलतः सैन्य सङ्गठनको मान्यतामा आधारित भएर निर्माण गर्ने प्रारम्भिक दिनका अभ्यासको बदला पार्टी सङ्गठनलाई राजनीतिक सङ्गठनका रूपमा निर्माण गर्ने, विभिन्न जनसङ्गठनहरूको निर्माण गर्ने, पेसागत सङ्गठन तथा अन्य विभिन्न सरोकारवाला सङ्गठनहरूको निर्माण गर्नुपर्ने कुरामा जोड दिन थालिएको थियो । 

सशस्त्र सङ्घर्षलाई सङ्घर्षको एक मात्र रूप अथवा निर्णायक रूप मान्ने प्रारम्भिक दिनको मान्यताका बदला त्यसलाई सङ्घर्षको एउटा रूप, अन्तिम रूप, प्रतिक्रियावादी सत्ताले सशस्त्र दमनको तरिका अपनाउ“दा ‘जस्तालाई त्यस्तै’ गर्न अपनाइने सङ्घर्षको रूपमा मात्र लिने गरी बुभ्mनुपर्ने मान्यतालाई स्वीकार गरिएको थियो । 

 प्रधान शत्रुविरुद्ध झन्डै एक्लै लड्नेभिड्नेजस्ता प्रारम्भिक दिनका अभ्यासको सट्टा प्रधान शत्रुका विरुद्ध सम्भव सबै शक्तिलाई गोलबन्द गर्ने, सहकार्य र कार्यगत एकता गर्ने अधिकतम लचकताको कार्यनीतिक अभ्यासमा जोड दिइएको थियो ।

प्रारम्भिक दिनका एकदलीय राजनीतिक सोचबाट अलग प्रतिस्पर्धाको राजनीतिलाई स्वीकार गरियो । योग्यता र क्षमताको आधारमा श्रेष्ठता हासिल गर्नुपर्ने÷गर्न सकिने मान्यतालाई आत्मसात् गरियो । यस्तो प्रतिस्पर्धा राज्य सञ्चालनमा मात्र नभएर पार्टीभित्रै पनि गर्नुपर्ने कुरामा जोड दिइयो । 

४. वैचारिक बहस, विवाद र लोकतान्त्रिक अभ्यास

झापा सङ्घर्षकालीन अभ्यासमा पार्टीभित्र वैचारिक बहस, विवाद र लोकतान्त्रिक ढङ्गले सञ्चालन गर्ने र हुने कुराको संभावना थिएन वा न्यून थियो भन्दा हुन्छ । त्यस्ता अभ्यास वा प्रयत्नका परिणाम सुखद नभएका दृष्टान्तहरू यथेष्ट देखिएका हुन् । ‘कोके’ गठन हुनुभन्दा पहिले चलेको ‘एकोहोरो सशस्त्र सङ्घर्षको कुरा मात्र गरिनुहुन्न’, ‘नक्सलवाडी सङ्घर्षका कुराहरूबाट जस्ताको तस्तै नक्कल गर्नुहुन्न’, ‘वर्गीय नेतृत्व कसरी स्थापित गर्ने’ आदि विषयमा चलेका बहसहरू अस्वस्थ तरिकाले मात्र चलेनन्, ती अमैत्रीपूर्ण र घातकसमेत रहे ! तिनलाई लाञ्छित गरियो, ‘अन्धराष्ट्रवादी अडानबाट आएका विचार’ भनेर आरोपित गरियो, आन्तरिक कारबाहीको विषयसमेत बनाइयो । तर, जतिजति समय बित्दै गयो र सङ्गठन विस्तारको क्रम अगाडि बढ्दै गयो, त्यति नै पार्टीभित्र वैचारिक बहस, विवादहरूले स्थान पाउ“दै गए । त्यसका लागि ‘स्पेस’ निर्माण हु“दै गयो । ‘झापाली क्रान्तिकारीहरू’ र उनीहरूको उन्नत साङ्गठनिक–सांस्कृतिक चेतको दृष्टान्तका रूपमा यसलाई लिन सकिन्छ ।

५. वैदेशिक सम्पर्क–सम्बन्धमा विकसित चेतना तथा अभ्यास

प्रारम्भमा आफूले मानेको वा स्वीकार गरेको मार्गदर्शक सिद्धान्त मान्नेहरूसित मात्र सम्बन्ध राख्ने र मान्यता दिने चेतना र आग्रहमा चलेका झापाली क्रान्तिकारीहरूले क्रमशः आफूलाई परिवर्तन गर्दै लगेका हुन् । सुरुका दिनमा ‘सांस्कृतिक क्रान्तिको आह्वान र उद्घोष’ गरिरहेको चिनिया“ कम्युनिस्ट पार्टीलाई धुरी मानेर, त्यसबाटै प्रभावित र निर्देशित नक्सलवाडी सङ्घर्षबाट निर्मित र चारु मजुमदारबाट नेतृत्व गरिएको भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी (माक्र्सवादी–लेनिनवादी)को विशेष सामिप्यमा रहेका झापाली क्रान्तिकारीहरूले आफैंमा रहेको एकाङ्गीपन र मनोगतवादी दृष्टिकोणलाई सच्याउ“दै लगेको देखिन्छ । यसैक्रममा अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई हेर्ने दृष्टिकोणमा फराकिलोपन, विदेशी अनुभवको ठाडो नक्कल नगर्ने र सिर्जनात्मक रूपले अघि बढ्ने प्रयत्न भएको देखिन्छ । अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनबाट प्राप्त अनुभवहरूलाई पनि द्वन्द्ववादी तरिकाले बुभ्mने (ग्रहण गर्ने), आफ्नै अभ्यास र अनुभवका आधारमा सिद्धान्तलाई विकास गर्ने र मूलतः आफ्नै खुट्टामा उभिने पहल र प्रयत्न गरेको देखिन्छ । बाहिरी अनुभवहरूलाई द्वन्द्ववादी ढङ्गले हेर्ने, गुण–दोषका आधारमा दृष्टिकोण निर्माण गर्ने, आफ्नो देशको आन्दोलन र राष्ट्रिय हितलाई उच्च प्राथमिकता दिने कुरामा जोड र यसैका लागि वैदेशिक सम्बन्धलाई बन्धुत्वपूर्ण (ँबतभचलब)ि, मित्रतापूर्ण (ँचष्भलमथि) र कूटनीतिक (म्ष्उयिmबतष्अ) तहबाट अगाडि बढाउनुपर्ने सुविचारित निष्कर्षबाट निर्देशित हुने औपचारिक निर्णय गरिएको थियो । यिनै निर्णय र निष्कर्षद्वारा निर्देशित हु“दै आजको नेकपा (एमाले) ले बाह्य सम्बन्ध सञ्चालन गर्न थालेको छ । आजको नेकपा (एमाले)ले बाह्य सम्बन्धका तमाम गतिविधिहरू यिनै मान्यताद्वारा निर्देशित हु“दै अगाडि बढाउने काम गरिरहेको छ ।

६. प्रगतिको बाटो र नेतृत्व गर्ने क्षमताको विकास

आफ्नै अनुभवबाट सिक्ने बाटो र प्रारम्भमा क्रान्तिकारी गतिविधिहरू सङ्गठित गरिरह“दा निकै धेरै मात्रामा विदेशका अनुभवहरूको नक्कल गर्ने र विदेशी अनुभवहरूबाट सिक्ने कुरा नै प्रमुखजस्तो बनेको थियो । त्यसले लाभभन्दा पनि हानि–नोक्सानी पु¥याएको थियो । तर, समय बित्ने क्रमस“गै प्रतिस्पर्धाको राजनीतिलाई स्वीकार गर्ने, त्यसमा योग्यता र क्षमता प्रदर्शन गरेर श्रेष्ठता हासिल गर्ने राजनीतिमा आफूलाई संलग्न गराउ“दै गए झापा आन्दोलनका उत्तराधिकारीहरूले । विगतमा राजनीतिक अधिकार प्राप्तिका लागि गरिएका सङ्घर्षहरूको अध्याय महŒवपूर्ण उपलब्धिसहित टुङ्गिएपछि आर्थिक समृद्धिका लागि सिङ्गो सङ्गठित पङ्क्तिलाई परिचालित गर्नुपर्ने आवश्यकता छ । यही कुरालाई बुझेर अहिले नेकपा 

(एमाले) अगाडि बढ्न खोजिरहेको छ । अब ‘रेड रिभुलसन’को ठाउ“मा ‘ग्रिन रिभुलसन’ को बाटोबाट अगाडि बढ्नुपर्ने आवश्यकता रहेको छ । त्यो भनेको राजनीतिक अधिकार प्राप्तिको कालखण्ड पूरा भएपछि मुलुकको समृद्धिका लागि उत्पादन वृद्धिका लागि लाग्नुपर्ने आवश्यकता छ । यही आवश्यकता पूरा गर्ने उद्देश्यद्वारा निर्देशित हु“दै राजनीतिक कार्यदिशा तय गरेको नेकपा (एमाले) कम्युनिस्ट आन्दोलन र सिङ्गो मुलुकलाई अगाडि बढाउन चाहन्छ । यो कुरा गरेर मात्र राष्ट्रिय अभिभाराहरू पूरा गर्न सकिन्छ । अबको हाम्रो प्रगति र देश विकासको बाटो नै यही हो । 

नेकपा (एमाले) ले मुलुकको कम्युनिस्ट आन्दोलन, लोकतान्त्रिक आन्दोलन र देशभक्तिपूर्ण आन्दोलनको अगुवाइ गरिरहेको छ । यो काम मुलुकमा विद्यमान अन्य राजनीतिक शक्तिहरूसितको प्रतिस्पर्धामा श्रेष्ठ बनेर वा श्रेष्ठता हासिल गरेर मात्र गर्न सकिन्छ । नेकपा (एमाले) ले अहिलेको आफ्नो राजनीतिक कार्यदिशा तय गरिसकेपछि यसै आधारमा प्रतिस्पर्धा गर्नसक्ने हिसाबले आफूलाई अद्यावधिक गर्न सक्नुपर्छ । यो काम एमालेले आफ्ना नीतिहरू, कार्यक्रमहरू, योजनाहरू र आचरणमार्फत प्रकट गर्न सक्नुपर्छ । यसो गरेर मात्र विगतमा झापा आन्दोलन र झापाका क्रान्तिकारीहरूले प्रारम्भ गरेका काम र देखेका सपनाहरूलाई पूरा गर्ने दिशामा अगाडि बढ्न सकिन्छ । यसरी सफलताका साथ अघि बढ्नु भनेको राष्ट्रिय राजनीतिमा प्रतिस्पर्धाको लागि आफूलाई योग्य बनाउ“दै जानु हो ।

७. वर्तमान राजनीतिक परिस्थिति र नेकपा 

(एमाले)को कार्यभार

यतिबेला नेकपा (एमाले) संसद्भित्र दोस्रो शक्तिका रूपमा छ, तर मुलुक अस्थिरता, अन्योल र अराजकता अन्त्य गर्ने राजनीतिक पहलकदमीमा पहिलो पार्टीका रूपमा देखापरेको छ । यस दिशामा यसको सक्रियता र पहलकदमी जारी छ । अहिलेको चुनौतीपूर्ण राष्ट्रिय राजनीतिमा नेकपा (एमाले) का अगाडि गम्भीर अभिभाराहरू रहेका छन् । यसले यी अभिभाराहरू कसरी कुशलता र योग्यतापूर्वक पूरा गर्न सक्छ ? यसैमा आउने दिनमा यसको भूमिका र भविष्य निर्धारण हु“दै जानेछ । राष्ट्रिय राजनीतिमा यतिबेला निम्न महŒवपूर्ण विषयहरू नेकपा (एमाले) र अहिले यसले नेतृत्व गरेको सरकारको अभिभाराका रूपमा रहेका छन् ः

७.१. संविधान र राष्ट्रिय स्वाभिमानका पक्षधर शक्तिहरूका बीचको एकता र समझदारीलाई कायम राख्नुपर्ने

मुलुकमा संविधान जारी गर्ने बेलादेखि जारी भइसकेपछिको स्थितिमा पनि यो विषय महŒवपूर्ण अभिभारा बनेको छ, नेकपा 

(एमाले)का लागि । आज ती सबै शक्तिहरूसितको एकता तथा समझदारीलाई कायम राख्नुपर्ने आवश्यकता छ । यो आवश्यकता नै राष्ट्रिय राजनीतिलाई सकारात्मक दिशामा अगाडि बढाउने सम्बन्धमा आवश्यक र केन्द्रीय विषय पनि हो । कतिपय दलीय स्वार्थका विषयहरूलाई गौण बनाएर पनि यो विषयलाई विशेष महŒव दिनुपर्ने आवश्यकता छ । यसलाई अगाडि बढाउने र कुशलतापूर्वक नेतृत्व गर्ने काम नेकपा (एमाले)ले गरिरहेको छ । वास्तवमा सो अभिभारा नेकपा (एमाले)ले केवल एउटा पार्टी विशेषको स्वार्थको कुरा गरेको नभएर स्वाभिमानी आम नेपाली जनता, सिङ्गो नेपाल राष्ट्र र मुलुकको स्वाधीनता र स्वतन्त्रतासित अभिन्न रूपले गा“सिएको महŒवपूर्ण विषय हो । त्यसैले यो महŒवपूर्ण अभिभाराका रूपमा विद्यमान छ ।

७.२. स्वाभिमानका रक्षाका लागि आत्मनिर्भर बन्नैपर्ने विषय

व्यक्ति, सङ्गठन, संस्था र देशकै सन्दर्भमा पनि आत्मनिर्भरता स्वाभिमानको लागि मुख्य आधार हो । राष्ट्रिय स्वाभिमानका लागि पनि मुलुक आत्मनिर्भर हुनु आवश्यक छ । आत्मनिर्भर बन्न नसक्नेहरू र बन्न नसकेकाहरूको स्वाभिमान सङ्कटमा पर्न सक्छ । त्यस्ताहरूले आफ्नै स्वाभिमानको पनि रक्षा गर्न नसक्ने स्थिति पैदा हुन सक्छ । अहिले विकसित राजनीतिक सन्दर्भमा, मुलुकको राष्ट्रिय स्वाभिमानमा चुनौती देखापरेको अवस्थामा, आत्मनिर्भर बन्ने विषय मुख्य छलफल, बहस र सकारात्मक निष्कर्षका लागि ध्यान केन्द्रित हुनुपर्ने विषय हो । यो अपरिहार्यतालाई पूरा गर्न पनि नेकपा (एमाले)ले नै अगुवाइ गर्नुपर्ने आवश्यकता टड्कारो रूपमा देखापरेको छ । यस अर्थमा यो नेकपा 

(एमाले) को अभिभारा पनि बनेको छ । नेकपा (एमाले)ले आफ्नो पार्टीपङ्क्ति मात्र होइन, मुलुककै नेतृत्व गरिरहेका कारण मुलुकलाई नै आत्मनिर्भर बनाउने सन्दर्भमा पनि यसले नै मार्गदर्शन र अगुवाइ गर्नुपर्ने जरुरी छ । तर, यो विषय सूत्रीकृत अभिव्यक्ति वा भाषणले मात्र सम्भव हु“दैन । राजनीतिक नेतृत्वले 

(पार्टीको वा मुलुककै) यसका लागि नीति, कार्यक्रम, योजना र आचरणमा आत्मनिर्भर बन्ने हिसाबले प्रस्तुत हुन सक्नुपर्छ । अब नीति निर्माण गरिरह“दा वा नीतिमा संशोधन वा सुधार गरिरह“दा आत्मनिर्भरताको विषयलाई प्राथमिकता दिनु जरुरी छ । कार्यक्रमको पुनःसंरचना गरिरह“दा यही विषयमा केन्द्रित गरिनु जरुरी छ । आत्मनिर्भर बन्ने कार्यक्रमहरूलाई प्रोत्साहित गरिनुपर्छ । हाम्रो आफ्नै आवश्यकताको आधारमा कार्यक्रमहरूलाई अगाडि बढाइनुपर्छ, तिनको पुनःसंरचना गरिनुपर्छ, जुनसुकै क्षेत्रद्वारा अगाडि बढाइए पनि तिनलाई प्रोत्साहित गरिनुपर्छ । राजनीतिक नेतृत्वले बिस्तारै हामीहरू कसरी–कसरी परनिर्भर हु“दै गयौं, के–के विषयमा परनिर्भर हु“दै गयौं भन्ने सम्बन्धमा समीक्षात्मक निचोडमा पुग्नैपर्छ । ती विषयहरूलाई आत्मसमीक्षाका हिसाबले खोतलिनुपर्छ । यसका लागि वस्तुवादी भएर प्रस्तुत हुन सक्नुपर्छ । यही आवश्यकतालाई पूरा गर्न योजनाहरू निर्माण गरिनुपर्छ । समस्या र आवश्यकतामाथि उभिएर योजनाहरू बनाउने काम गर्नुपर्छ । जनताको माग, चाहना र सम्बन्धित ठाउ“को आवश्यकताका आधारमा बनेका योजनाहरूले मात्र जनताको सहभागिता र स्वामित्वलाई सुनिश्चित गर्न सक्छन् । अब योजना निर्माणका कतिपय प्रचलित अभ्यासहरूमा परिवर्तन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ । यस्तै, राजनीतिक नेतृत्वको आचरणमा पनि आत्मनिर्भरताको विंषयले विशेष प्राथमिकता पाउनुपर्छ । राजनीतिक नेतृत्व भन्नाले राज्यको कार्यकारी ठाउ“मा रहेक नेतृत्वदायी भूमिका खेलिरहेकाहरू वा राजनीतिक पार्टीहरूमा नेतृत्व गरिरहेकाहरू दुवैको हकमा यो विषय लागू हुन्छ । तिनमा देखिने आत्मनिर्भरताको अभ्यास तथा विचार र व्यवहारले जनस्तरमा पनि यो विषय स्थापित हु“दै जान सक्छ । त्यसैले, आज जुन चुनौतीपूर्ण ऐतिहासिक अवस्थामा नेपाल र नेपाली जनता छन्, यसको गम्भीरतालाई ख्याल गरेर आत्मनिर्भरतालाई नीति, कार्यक्रम, योजना र आचरणमा स्थापित गर्नैपर्छ । यसका लागि नेकपा (एमाले)ले आफूलाई अगुवा शक्तिका रूपमा उभ्याउनुपर्ने र यसलाई महŒवपूर्ण अभिभाराका रूपमा लिनुपर्ने आवश्यकता छ ।

७.३. छिमेकीहरूसितको सम्बन्धमा सन्तुलनको आवश्यकता

लामो समयदेखि छिमेकीहरूसितको सम्बन्धमा नेपालको अभ्यास असन्तुलित रह“दै आयो । भारत र चीनबीच चेपको अप्ठ्यारो भौगोलिक अवस्थितिलाई ख्याल गरेर त्यसैअनुसार छिमेकीहरूसितको सम्बन्धलाई सञ्चालन गर्नुपर्ने व्यवहारमा कमीहरू रह“दै आएका छन् । भौगोलिक हिसाबले नेपाल भूपरिवेष्टित हुनुपर्नेमा भारतवेष्टितजस्तो हुन पुग्यो । नीति, गतिविधि र व्यवहारमा पनि यस्तो देखियो र हु“दै आयो । छिमेकी (खासगरी दक्षिणी छिमेकी) सितको सम्बन्धमा दुई किसिमका असन्तुलित र अतिवादी व्यवहारहरू कहिले ‘जिङ्गोइज्म’ झडङ्ग रिसाएर विरोध गर्ने र कहिले भने ऊसित लम्पसार पर्ने गरी देखिए । लामै समयदेखि रह“दै आएका यस किसिमका व्यवहार अब सच्याउनैपर्छ । उत्तरको होस् कि दक्षिणको, कुनै पनि छिमेकीका संवेदनशील सरोकारहरूलाई गम्भीरताका साथ सुन्ने र आफ्ना संवेदनशील सरोकारहरू उनीहरूलाई बताउने योग्यता र क्षमता प्रदर्शन गर्नैपर्छ र गर्न सक्नैपर्छ । विगतदेखि रह“दै आएका असन्तुलित र अतिवादी चिन्तन र आचरणलाई सच्याउनैपर्छ । यो राष्ट्रिय आवश्यकता पूरा गर्न नेकपा (एमाले) तथा अहिले यसको नेतृत्वमा रहेको सरकारले ध्यानकेन्द्रित गर्नैपर्छ । यो यतिबेलाको महŒवपूर्ण राष्ट्रिय अभिभारा पनि हो । यसको दृष्टिकोणमा र कतिपय प्रचलित अभ्यासमा समेत परिवर्तन गर्नैपर्छ ।

७.४. मुलुकलाई समृद्ध बनाउनुपर्ने आवश्यकता

लामो समयदेखि नेपालमा राजनीतिक अधिकार प्राप्तिको लडाइ“ चल्यो । यसमा विजय प्राप्त गर्न अनेक नामका राजनीतिक सङ्गठन–संस्थाहरू गठन गरिए । तिनीहरूले उल्लेखनीय गतिविधिहरू सञ्चालन गरे । राजनीतिक पार्टीहरूका गतिविधिहरूमा कम्युनिस्ट पार्टीले आफूलाई अगुवाका रूपमा स्थापित गर्दै लग्यो र तिनमा नेतृत्वदायी हैसियतका साथ आफूलाई प्रस्तुत पनि ग¥यो । मुलुकमा गणतन्त्र आइसकेपछि अब कसैले पनि आस्था वा विचार बोकेको आधारमा दण्डित र प्रताडित हुनुपर्दैन । अब नेपाली नागरिकले जुनसुकै विचार पनि लिन पाउने, त्यस्तो विचार लिएर जनताका बीचमा जान पाउने, प्रचारप्रसार गर्न पाउने, सङ्गठन निर्माण वा अन्य गतिविधिहरू गर्न पाउने हकÞ राख्छन् । यो राजनीतिक अधिकार प्राप्तिको लडाइ“मा विजय प्राप्त गरेको कुरा हो । तर, राजनीतिक अधिकार प्राप्तिका लागि गरिएका राजनीतिक कुराले अब मुलुकलाई दिशानिर्देश गर्न सक्दैन । अब त अनिवार्य रूपमा समृद्धि प्राप्तिको राजनीतिक विचार बोकेर मात्र अगाडि बढ्न सकिन्छ र बढ्नुपर्छ । समृद्धिका लागि उत्पादन, उत्पादनका आधारमा न्यायोचित वितरण, रोजगारी वृद्धि, स्वरोजगारीलाई प्रोत्साहन, सार्वजनिक सम्पत्तिहरूको रक्षा, श्रमको व्यवस्थापन, जनताका अधिकारहरूको रक्षा आदि विषयमा केन्द्रित भएर राजनीतिलाई अगाडि बढाइनुपर्छ । यिनै आवश्यकताका आधारमा विचारहरूको पुनःसंरचना, सङ्गठनको पुनःसंरचना, शैली र आचरणको पुनःसंरचना गरिनुपर्छ । यी सबै काम गर्नु भनेको सिङ्गो पार्टी जीवनको पुनःव्यवस्थापन गर्नु हो । मुलुकलाई नै नेतृत्व गर्ने योजना र सामथ्र्य राख्ने पार्टीको नाताले नेकपा (एमाले)ले यो अभिभारा पूरा गर्न सक्नैपर्छ ।

झापा सङ्घर्षको जगमा निर्माण भएर आएको आजको नेकपा (एमाले) चुनौतीहरूका बीचमा छ । तर चुनौतीहरूकै बीचमा सम्भावनाहरूका सुन्दर फूलहरू पनि फुलिरहेका हुन्छन् । यसलाई पार्टीपङ्क्तिले देख्न सक्नुपर्छ । यसरी अगाडि बढ्न सक्दा मात्र झापा सङ्घर्षले दिएका सकारात्मक पक्षहरूलाई अगाडि बढाउन सकिन्छ, झापा सङ्घर्ष र त्यसयता मुलुकको परिवर्तन र जनताको खुसियालीका लागि जीवन उत्सर्ग गर्ने सहिदहरूका सपनालाई साकार पार्न सकिन्छ ।